dagboek van een lezer
dagboek van een lezer
Alberto Manguel schreef het boek Dagboek van een lezer met het idee om een jaar lang, elke maand een boek te herlezen dat ooit in zijn jeugd indruk op hem maakte. Sinds ik dat boek ruim veertien jaar geleden gelezen heb, kwam de behoefte om hem na te volgen geregeld bij mij op. Maar het op deze wijze structureel herlezen kwam er niet van, er waren altijd teveel nieuwe boeken die ik ook nog wilde lezen. Bovendien leek mij zo'n project (elke maand een boek herlezen) niet haalbaar voor mij, ik kan de discipline niet opbrengen. Ik ben een langzame lezer en ik wil bovendien meerdere boeken tegelijkertijd lezen, dus de beperking van de leestijd tot een maand gaat bij mij niet werken.
Ook de beperking dat het boeken uit mijn jeugd zouden moeten zijn beviel me niet. In plaats daarvan ging ik bij mezelf na van welke boeken ik het onverdraaglijk zou vinden wanneer ik ze voor mijn dood niet herlezen zou hebben. Met dat criterium in gedachte liet ik mijn oog langs de boeken in mijn kast gaan en kon ik al snel een lijst maken, maar wel een lijst dat niet definitief en volledig zal zijn, ik ben nu eenmaal een twijfelaar.
Er is in ieder geval één boek dat boven elke twijfel verheven is, een boek dat herlezen móét worden. Wanneer ik het precies gelezen heb, dat kan ik niet met zekerheid terughalen uit de onderwereld van mijn geheugen. Er is een tijd geweest dat ik van mijn zakgeld goedkope boekjes kocht uit de reeks Prisma Klassieken. Het moet tijdens de eerste jaren van de middelbare school geweest zijn. Ik weet nog in welke winkel ik ze kocht en wanneer ik terug zou kunnen in de tijd zou ik zo naar de plek in de winkel lopen waar die boekjes netjes op een rij stonden. Zo kocht en las ik Het meisje met de gouden ogen van Honoré de Balzac, Moll Flanders van Daniel Defeo, David Copperfield en Kleine Dorrit van Charles Dickens, Leerschool der liefde van Gustave Flaubert, Verhalen van Edgar Allen Poe, Wilhelm Meisters leerjaren van Johann Wolfgang Goethe, Het portret van Dorian Gray van Oscar Wilde en ik vergeet er vast een heleboel.
Eén boek uit de reeks maakte verschrikkelijk veel indruk en dat was De huid van chagrijn van Honoré de Balzac. Ik heb het toen diverse malen herlezen en ik ben er later vaak opnieuw in begonnen zonder het uit te lezen. Wat toen zo'n indruk maakte, dat weet ik niet meer precies en er komen vragen bij me op als 'was ik niet te jong voor deze literatuur?'. Of stelde ik geen vragen bij wat ik niet begreep en las ik gewoon door? Zou de ervaring van toen terug te halen zijn als ik het boek nu zou herlezen? Wat weet ik nog van de tijd toen ik veertien, vijftien jaar oud was? Ik heb ondertussen meer dan vijfendertig jaar leeservaringen achter de rug, zou ik het boek noodzakelijkerwijs nu niet volkomen anders lezen? Vragen waarop een duidelijk antwoord wellicht niet mogelijk is, maar die ik welbewust bij het herlezen laat meespelen om te kijken wat het oplevert.
Dat ik me nu al dagen achtereen loop af te vragen hoe oud ik was toen ik voor de eerste keer De huid van chagrijn van Honoré de Balzac las. Terwijl ik weet dat ik er niet achter zal komen en dat kan ik niet uitstaan. Ik schreef geen dagboek in die tijd, dus ik zal het moeten doen met vermoedens en mijn vermoeden is, dat ik het boek eerder in de eerste jaren dan in de laatste jaren van de middelbare school las. Ik denk dat ik veertien of vijftien jaar oud was. Wellicht in de tijd dat ik mijn eerste bril kreeg.
Wat ik me wel herinner is de verwachting dat het boek over een chagrijnig personage zou gaan en dat dat een reden was om het boek te kopen. Ik kwam er al snel achter dat ik me daarin had vergist, ik voelde me dom toen ik ontdekte dat het om chagrijnleer bleek te gaan.
Ik verbaas me over de details waaruit herinneringen kunnen bestaan, vaak bevroren tot enkele beelden zonder context. Soms zijn het slechts vage gevoelens, maar door de zekerheid waarmee ze zich aandienen wil ik er niet aan twijfelen. Het geheugen lijkt wel een enorme donkere kamer waarin ik probeer te focussen en te fixeren, maar meer dan wat spaarzame contouren levert dat niet op en dan nog denk ik: zie ik het wel goed? Alhoewel het geheugen geen spier is dat getraind kan worden, merk ik wel dat door mijn vasthoudendheid om te willen herinneren, door me manmoedig op de tast voort te bewegen door een duistere nevel, ineens nieuwe herinneringen belicht kunnen raken en zich vast rijgen aan eerdere herinneringen. Herinneringen zijn net kleine inktvlekken die zich uitbreiden.
Er zijn vele boeken geschreven over de werking en betrouwbaarheid van het geheugen, wetenschappelijk en literair, ik heb daar niets aan toe te voegen. Ik wil me in dit project dan ook niet afvragen of de herinneringen wel kloppen, want daar gaat het mij niet om. Meer dan de betrouwbaarheid gaat het erom dat ik juist deze herinneringen heb (of ze nu correct zijn of niet) en wat dat dan eventueel zou kunnen betekenen. Die herinneringen zouden een wezenlijk onderdeel kunnen zijn van het verhaal dat ieder mens van zijn eigen geschiedenis maakt en ik wil juist dat verhaal over mezelf onderzoeken. Niet om het te corrigeren, maar om te kijken wat dat verhaal me vertelt over wie ik denk te zijn en hoe ik denk zo geworden te zijn. Ieder mens is uiteindelijk de lezer van zijn eigen verhaal. Een geconstrueerd verhaal om de eigen geschiedenis te kunnen verdragen, want hoeveel waarheid kunnen we over onszelf aan?
Omdat mijn geheugen bestaat uit flarden aangetast filmmateriaal, met onder- en overbelichte beelden, met stilte en vage echo's als soundtrack - zal mijn speurtocht noodgedwongen bestaan uit fragmenten. Ik zal schuifelend springen in de tijd, ik zal verbanden leggen die achteraf blijken, de rode draad zal gespannen zijn in een labyrint en anarchie zal de regel zijn. De anarchie van een briefschrijver.
Omstreeks het eind van de maand oktober 1829 stapte een jongeman het Palais-Royal binnen op het tijdstip waarop, overeenkomstig de wet die een bij uitstek belastbare hartstocht in bescherming neemt, de speelhuizen opengingen. Zonder lang te aarzelen liep hij de trap op van het speelhol dat met nummer 36 werd aangeduid.
Hij moet op een dag op de fiets gestapt zijn met het plastic tasje aan het stuur. Hij fietste het dorp uit en volgde een smalle, kronkelende weg door de weilanden, langs boerderijen, naar de rijksweg die ooit de doorgaande weg was geweest maar nu afgedankt en vervangen was door een autosnelweg. Op de brug over een vaart hield hij halt. Hij voelde de spanning in zijn buik, moest hij dit wel doen? Vanwaar de angst ontdekt te worden? Niemand zou er toch achter komen? Zou hij er ooit spijt van krijgen? Hij nam het plastic tasje van het stuur. Had hij de inhoud op één of andere wijze verzwaard of ging hij ervan uit dat het tasje sowieso wel naar de bodem zou zakken? Hij keek om zich heen of iemand zag wat hij aan het doen was. Toen hij zichzelf ervan overtuigd had dat er niemand in de buurt was, dat niemand het kon zien, hield hij het tasje over de reling van de brug en liet het los. Tot zijn schrik bleef het drijven, maar na een paar seconden zakte het toch onder water. Langzaam maar zeker zou het water het tasje binnendringen en mengen met de inkt van de letters in zijn dagboeken zodat niemand het ooit nog kon lezen.
Had hij alleen de dagboeken in het tasje gedaan? Of had hij ook het schriftje met het verhaal dat hij was gaan schrijven erin gestopt? Dat schriftje dat zijn oudere broer op een dag had ontdekt en luidkeels was gaan voorlezen aan zijn ouders en andere aanwezigen. Ze hadden erom gelachen en hij had zich geschaamd. Mocht hij ooit het voornemen hebben gehad om schrijver te worden, dan was het toen in de knop gebroken. Maar misschien had hij ook zijn eerste pogingen tot componeren erin gestopt, al had hij zich voor zijn muziek minder geschaamd, want dat begrepen de anderen toch niet. Was het een poging schoon schip te maken? Had hij zijn kindertijd willen uitwissen toen hij middelbare scholier was geworden? Hij had hele nare dingen over zijn moeder geschreven en wilde hij voorkomen dat zij dat zou lezen?
Onder mijn naam staat 'Amsterdam, ma. 15 april 1996'. Ruim drieentwintig jaar heeft het boek dus ongelezen in mijn kast gestaan. Terug tot Ina Damman van Simon Vestdijk. Bij elke verhuizing verhuisde het mee, bij elke reorganisatie van de boekenkast kreeg het een andere plek. Altijd naast De koperen tuin dat van Nijgh & Van Ditmar een vergelijkbare jas gekregen had. De koperen tuin heb ik gelezen voor de leesclub, ik was er zeer enthousiast over, ik gaf het een tien. In mijn herinnering had ik de boeken samen gekocht, maar nu blijkt voor in De koperen tuin 'Utrecht, do. 15 juli 1993' te staan. Eigenaardig.
Elk boek dat ik koop, koop ik met de intentie om het te lezen. Ik ben geen bibliofiel die boeken koopt puur en alleen om het als bijzonder object te bezitten, dat is niet mijn wijze van verzamelen. Toch realiseer ik me dat een deel van mijn boekenbezit ongelezen zal blijven.
Wanneer ik een boek uitgelezen heb of wanneer ik eenvoudigweg toe ben aan een ander boek (ik probeer met niet meer dan zeven boeken bezig te zijn), begint een proces dat ik niet helemaal begrijp, een proces dat tot de keus van een volgend boek moet leiden. Ik zou kunnen zeggen dat ik intuïtief kies, maar ik vind 'intuïtie' dermate vaag, dat ik net zo goed zou kunnen zeggen: ik weet het niet. Soms denk ik wel eens dat niet ik een boek kies, maar dat het boek mij kiest. Maar waarom het boek De hemel boven Parijs van Bregje Hofstede het 'tijd' vond om door mij gelezen te worden, geen idee. Temeer omdat ik nooit boeken in hetzelfde genre tegelijkertijd lees en ik herlas op dat moment al de roman van De Balzac. De huid van chagrijn speelt zich eveneens in Parijs af, maar daar had ik niet over nagedacht. Groot was mijn verbazing dat de schrijver Honoré de Balzac een rol speelt in het boek van Hofstede.
Het voornemen om De huid van chagrijn grondig te herlezen en daarbij herinneringen op te halen uit mijn vroege jeugd, strandde even snel als dat dat het voornemen was opgekomen. Ondanks mijn hernieuwde fascinatie voor het boek van De Balzac, drong zich ineens een andere wens op, de wens namelijk eindelijk eens dat boek van Goethe, Italiaanse reis, te gaan lezen. Een extra stimulans daarbij was, dat de biografie Goethe van Rüdiger Safranski als paperback verscheen en daarmee voor mij betaalbaar werd. Enhousiast als ik ben voor het werk van Safranski kon ik de verleiding niet weerstaan. Safranski weet als geen ander zo over filosofen en auteurs te schrijven dat ik als lezer in ieder geval tijdens het lezen de illusie krijg de geportretteerde auteur of filosoof te begrijpen, zelfs een weerbarstig denker als Martin Heidegger. En zo dompelde ik me onder in het leven en werk van Goethe, terwijl er in mijn alledaagse leven grote veranderingen gaande waren.
In mijn middelbare schooltijd kocht ik in de weken voor de zomervakantie vaak een lijvig boekwerk. Het idee was om voldoende te lezen te hebben in de lege weken van de zomervakantie, de weken dat ik niet met mijn ouders op vakantie was in het buitenland en ik mijn alleenzame uurtjes wilde vullen. Weliswaar was dit ook de tijd dat ik vele vele uren naar muziek luisterde, maar ter afwisseling wilde ik een boek voorhanden hebben dat schitterend zou zijn en waarmee ik vele avonduren in zou kunnen leven. Zo las ik op zwoele zomeravonden boeken van Dickens (David Copperfield!) Thomas Mann, Tolstoj, Toergenjev enz. Soms gebeurde het dat ik het boek al uit had voordat de vakantie begonnen was, maar dan herlas ik het gewoonweg. Zo las ik Doctor Faustus in korte tijd tweemaal. Deze traditie raakte in het slop, maar een aantal jaren geleden besloot ik de traditie in ere te herstellen. De Italiaanse reis zou het boek zijn, maar het kwam er niet van en zo stond het boek jaren ontevreden en ongelezen in mijn kast.
Het is moeilijk om de stijl van een schrijver te beoordelen aan de hand van een vertaling. Maar als de vertaling van Wilfred Oranje een goede afspiegeling is van het Duits van Goethe, dan kan ik tot geen andere conclusie komen dat Goethe beschikt over een zeer heldere stijl. Nietzsche roemde zijn stijl, Goethe was één van de Duitse schrijvers die hij kon verteren. Nietzsche zal ongetwijfeld de Italiaanse reis gekend hebben (1540). Het zal Nietzsche evenmin ontgaan zijn dat de reis van Goethe door Italië een levensveranderende ervaring is geweest en zal dat instemmend tot zich genomen hebben. Nietzsche had in zijn werk een nadrukkelijke voorkeur voor de mediterraanse cultuur tegenover de in zijn ogen verstofte cultuur van de Duitse filisters.
Zaterdag, 14 mei 2022. - Thomas Merton, ik weet niet meer wanneer ik voor de eerste keer over hem las. Wel herinner ik me dat de naam geregeld genoemd werd in Stilte als antwoord van Sara Maitland, een boek dat veel invloed op mij heeft gehad. Een boek ook dat ik nagenoeg ogenblikkelijk nogmaals ging lezen toen ik het uit had, een reflex dat ik maar zelden heb.
Sara Maitland schreef vanuit een christelijke overtuiging, daar maakte ze geen geheim van, maar het bleef in haar boek nagenoeg achter de horizon, dus stoorde het mij niet. Dat ze in haar denken over stilte ook Thomas Merton noemde, mag dan ook geen grote verrassing zijn. Dat deze monnik schreef over stilte, over contemplatie, over Aziatische godsdiensten zal indertijd mijn aandacht hebben getrokken. Het werd een naam in mijn geheugen van wie ik ooit eens een boek wilde lezen.
Toen uitgeverij Damon zijn werk in vertaling begon uit de brengen herinnerde ik me dat voornemen. Zodoende begon ik onlangs in Overdenkingen in eenzaamheid, een vertaling van Thoughts in solitude. Solitude dus en geen loneliness. Grofweg zou je kunnen zeggen dat solitude een gekozen en gewilde eenzaamheid is waar loneliness een ongewilde, negatieve eenzaamheid is, een onderscheid dat in de Nederlandse vertaling verloren gaat. Daarom spreek ik liever over alleenzaamheid, maar dit neologisme kon de vertaler natuurlijk niet gebruiken.
Misschien was het niet verstandig om met een vroeg werk van Thomas Merton te beginnen, omdat hij hier nog geen aandacht voor andere godsdiensten heeft, een aandacht waar juist mijn interesse naar uit gaat. Nee, het werd een confrontatie. De devotie voor God en Jezus droop van de bladzijden en ik realiseerde me ineens hoezeer ik afstand genomen had van het christelijke geloof. De wereld bekijken en ervaren vanuit een christelijk perspectief is mij vreemd geworden. In het godsbeeld van Merton lees ik ook een eigenaardige tegenstelling. Aan de ene kant is God liefde, iemand die van ons houdt. Aan de andere is moeten we maar hopen op Zijn genade en aan Zijn wil voldoen. Een liefdevolle én autoritaire Vader, ik merkte bij het lezen dat ik er totaal geen boodschap aan had, het begon me zelfs te ergeren.
Het boek van Merton bevat twee delen en het tweede deel De liefde voor de eenzaamheid was beter te verteren, omdat God en Jezus niet voortdurend als fruitvliegjes om me heen vlogen. Het boek sluit af met een inleiding bij de Japanse vertaling uit 1966 en pas daar bespeurde ik sporen van de kennismaking met andere godsdiensten.
* * *
Vandaag kwamen er drie tijdschriften tegelijk binnen. Naast Nexus nummer 89 De revolutie van de hoop twee nummers van Filosofie – Tijdschrift, één over Simone Weil en de andere over Filosofie van het ouderschap. Ik probeer wel minder tijdschriften te lezen zodat ik meer tijd voor boeken heb, maar ik heb nu eenmaal ook een zwak voor tijdschriften. Een paar maanden geleden beëindigde ik nog mijn lidmaatschap van De Groene Amsterdammer, omdat ik nauwelijks tijd had om het blad te lezen. Als ik dan geabonneerd ben, dan wil ik zo'n blad ook helemaal uitspellen. Nu mis ik De Groene alweer en het is dat het blad niet in de buurt verkrijgbaar is, anders zou ik een los exemplaar kopen.
Maar voorlopig ben ik in de ban van het brievenboek Beminde vriend van Eriek Verpale. Wat kan die Verpale schrijven!
* * *
Zondag, 15 mei 2022. - Maar nogmaals, om terug te komen op het vorige: het is iets wat mij kompleet ontbreekt: het talent om over eigen, of andermans werk, iets te zeggen of te schrijven dat min of meer samenhangend, helder en bevattelijk is
(Eriek Verpale Beminde vriend, 82). Toen ik deze website begon had ik vage gedachten om over mijn lezen te schrijven. Ik stelde mezelf daarbij een paar voorwaarden, waarvan er één was dat ik alleen zou schrijven als ik positief kon zijn. Het kwam er niet van, ik had al snel door dat het schrijven van boekbesprekingen, recensies, niets voor mij was. Altijd de twijfel of ik wel recht doe aan een boek en die eeuwige twijfel maakte, dat ik bij elke poging al snel afhaakte. Natuurlijk speelde (en speelt) mijn onmetelijke gebrek aan zelfvertrouwen daarbij een rol.
De laatste jaren bemerk ik een toenemende afkeer van recensies, vooral als het gaat om boeken die ik nog wil lezen. Voordat je het weet heeft de recensent een bril op je neus gezet waardoorheen je het boek gaat lezen.
Natuurlijk lees je nooit onbevangen, je neemt altijd je eigen leesgeschiedenis mee, maar ik hoef die van de ander niet als stoorzender in mijn hoofd te hebben. Daarbij komt nog dat ik in toenemende mate niet meer geïnteresseerd ben in oordelen als goed of niet goed, relevant of niet relevant enz. Het gaat uiteindelijk om mij en het boek, om wat ik denk en ervaar bij het lezen, waarbij ik een open leeshouding wil bewaren. Ik geef me doorgaans bij voorbaat gewonnen als ik aan een boek begin en ga me pas afvragen wat er loos is als het boek niet boeit.
Net als bij muziek. Als een uitvoering me boeit maal ik er niet om dat er 'fouten' gemaakt worden en of de muziek wel goed is; als de uitvoering muzikaal is en ik geboeid ben, zal me de rest worst wezen. Maar als ik me verveel ga ik me afvragen wat er mis is met de uitvoering en wellicht dat ik dan van alles opmerk waar ik anders geen gewicht aan zou hangen. Maar zou ik een ander vervelen met mijn verveling door omstandig uit te leggen waarom een muziekuitvoering of een boek niet goed, niet boeiend is? Dat soort (quasi-)intellectuele exercities laat ik graag aan anderen over.
Het is de kunst om over een boek te schrijven zonder een ander met een oordeel op te zadelen en dat zal nog niet meevallen. De kunst dus om het zo dicht mogelijk bij mijzelf te houden. Misschien daarom deze vorm van een dagboek, waarbij ik het schrijven van een dagboek vaak zie als het schrijven van brieven die niet verstuurd worden, omdat ze aan niemand en daarmee aan iedereen gericht zijn. Ik sluit me aan bij de onlangs overleden Jeroen Brouwers die in het Aan de lezer
in het eerste deel van Kroniek van een karakter schrijft: ik begon brieven te schrijven als richtte ik ze tot mijzelf
(7). En ook: Men kan zich in een brief in principe alles veroorloven wat men zichzelf nooit zou veroorloven bij het schrijven van bijvoorbeeld een roman, waarin geen mus van het dak mag vallen zonder dat het een bedoeling heeft en een reeks van consequenties veroorzaakt
(7). Brouwers vat het uiteindelijk kernachtig samen in brieven schrijven is literaire anarchie
(8) en daar kan ik helemaal in mee gaan, met dit verschil dat ik geen Brouwers ben, laat staan dat ik in staat zou zijn om literair te schrijven. Het is overigens deze anarchie die ik ook terug vind in de brieven van Eriek Verpale en daar smul ik van.
* * *
Een boekje dat ik geregeld graag uit de kast haal om in te bladeren en hapsnap wat in te lezen is Tijdloze eenvoud van John Lane. Het is een charmant boekje met prachtige illustraties van Clifford Harper. De laatste keer dat ik het uit de kast pakte bracht het boekje me op het spoor van Houd het simpel! van Duane Elgin. Het bleek niet een boek voor mij al heb ik wel trouw uitgelezen. Er was één hoofdstuk waar ik wat passages aankruiste, maar dat was het dan ook wel.
Elke grote traditie die zich met het bewustzijn van de mens bezighoudt benadrukt het grote belang van het streven om voorbij de voortdurende stroom van gedachten te komen (die door het merendeel uit onbewuste, bliksemsnelle, innerlijke fantasiedialogen bestaan). Dat geldt voor het boeddhisme, het taoisme, het hindoeïsme, het soefisme, zen envoort. In de westerse samenlevingen werd echter meer het idee gevoed dat een voortdurende vorm van afleiding de natuurlijke orde der dingen zou zijn. Dat heeft tot gevolg dat we, op grond van een grotendeels onbewuste maatschappelijke afspraak over de aard van ons denkproces, zowel individueel als collectief binnen een door ons zelf geconstrueerde, psychische realiteit leven. We hebben het zo druk met het steeds maar opnieuw creëren van alsmaar aantrekkelijker façades die anderen moeten zien, en staan zo ver af van de eenvoud van het zelf of het ik zoals dat spontaan in ons opkomt, dat we geen waarlijk contact hebben, noch met onszelf noch met anderen.
* * *
Mijn voornemen om de rubriek dagboek van een lezer nieuw leven in te blazen is duidelijk wat uit de hand gelopen. Ik schreef met het gevoel dat ik wat moest inhalen, de boeken die me de afgelopen tijd bezig hielden. Het is zeker niet de bedoeling dat het elke keer zo'n epistel gaat worden. Het idee is om elke zondag een nieuwe aflevering te plaatsen, maar of dat gaat lukken weet ik niet. Ik sluit deze aflevering af met een gedicht, zoals ik vroeger vaak mijn brieven afsloot met een gedicht.
Jacobus Bos is in 1943 geboren in Rotterdam en heeft dus het bombardement op deze stad niet meegemaakt. Alhoewel Rotterdam niet genoemd wordt in zijn bundel De waan en zin van het bestaan, moest ik er onwillekeurig toch aan denken bij de frase De gedempte voorvaderlijke stem / van iemand die uit de stad kwam / waar zoveel bommen op zijn gevallen
(Het wilde geheugen
, 33), temeer omdat in de bundel ook sprake is van een haven en scheepvaart. Onlangs werd herdacht dat het bombardement 82 jaar geleden heeft plaatsgevonden. Maar door de naam Rotterdam niet te noemen, kan het natuurlijk elke stad zijn die verwoest is door oorlog.
De man die danst
Dat hij die man is in die verwoeste stad
die in zijn eentje zo bezeten danst
in die totaal verlaten straat
waar de oorlog iedereen heeft verjaagd
en er zelf zijn intrek heeft genomen
in onttakelde huizen en hopen puin.
Ik ken hem wel die man die danst.
Ik ben de spiegel waar hij zich in ziet.
Het geritsel van zijn voeten en kleding.
Zijn adem die op de stilte botst.
Dansend in de restanten van elke straat
die van de aardbodem is weggevaagd.
Elke woning en winkel die ontbreekt.
Sneller en behendiger dan zijn schaduw
in de schaduw van deze ontzielde leegte
waar elke beweging hem vrijheid geeft.
'Een stoïcijn,' zei ik, 'redeneert alles kapot wat hij kapot kan redeneren,
maar houdt ten slotte iets over dat niet kapot kan,
een harde kern,
zichzelf.'
Frida Vogels Dagboek 1968-1969, 379
Ik loop al een tijd te tobben over wat ik met deze website aanmoet aangezien de frequentie langzaam maar zeker begint af te nemen. Begint het dood te bloeden? In een zoveelste poging om het nieuw leven in te blazen, om het te reanimeren, ben ik begonnen met het schrijven van dagboeknotites, notities die niet noodzakelijkerwijs in mijn papieren dagboek terecht komen. Dat heeft ook met het volgende te maken en ik herhaal het nog maar eens, dat alles wat ik hier schrijf niet per se overeen komt met de werkelijkheid. Werkelijkheid en geconstrueerde werkelijkheid lopen doorelkaar. Al heb ik geen literaire pretenties, laat staan de pretentie schrijver te zijn (niet iedereen die schrijft is een schrijver), wil ik het toch vergelijken met een schrijver die een autobiografisch boek geschreven heeft. Het is gebasseerd op zijn leven, het komt wellicht voort uit zijn leven, maar de schrijver heeft zich vrijheden gepermitteerd en wellicht heel veel verzonnen, wellicht de werkelijkheid zo aangepast, dat waargebeurd ineens verzonnen blijkt. Een echte schrijver verliteratureluurd, ik maak slechts notities. Al staat mijn volledige naam ondertussen boven mijn website, het blijft uiteindelijk jwl (inderdaad, zonder hoofdletters) die hier schrijft en weliswaar verwijzen de letters naar mijn naam, ze vallen niet volledig samen met mijn naam.
Tegelijkertijd – al komt dat tegenstrijdig over met het voorgaande – hoop ik door deze notities meer begrip te kweken voor de wijze waarop ik de wereld ervaar en begrijp. Mijn notities zijn dus ook weer niet verzonnen, ze komen immers uit een deel van mij, uit jwl, voort. Eigenlijk deed ik dit altijd al, maar ik ga nu kijken of ik dit op een directere en meer persoonlijke wijze kan doen, geïnspireerd door Frida Vogels, maar zonder de intentie om haar te imiteren.
Alhoewel het de bedoeling is om hier een dagelijks ritueel van te maken, zal het ongetwijfeld niet altijd lukken. Misschien zelfs voor langere tijd niet. Nieuwe afleveringen zullen steeds in de loop van de avond verschijnen met vertraging van ongeveer een week.
* * *
maandag, 26 september 2022. - Ik heb een terugval. De afgelopen maanden ging het steeds beter met lezen, vandaag krijg ik mijn gedachten niet tot rust. Geen concentratie. Ik heb de neiging om overal boos en emotioneel op te reageren. Misschien dat schrijven wat rust brengt in mijn gedachten. Dagboeknotities, die mogen anarchistisch zijn. Schrijven mag voor mij altijd anarchistisch zijn, geen keurslijf van vorm en inhoud, dat doen anderen zichzelf maar aan.
De laatste tijd ben ik bezig met opruimen van onafgemaakte aantekeningen, opzetjes, verhaaltjes. De meeste teksten verdwijnen in de digitale prullenbak. Van de rest verdwijnt uiteindelijk ook een groot deel in dezelfde prullenbak. Een enkel stuk zal de weg vinden naar mijn website of heeft de weg al gevonden naar mijn website. Eigenlijk is er nog maar één aantekening over, maar ik heb nog geen idee hoe ik daar een redelijke versie van kan maken. Misschien is het nog te vroeg.
Het lezen van tijdschriften is een oplossing wanneer ik toch per se wil lezen. Artikelen in tijdschriften zijn te overzien en doorgaans is het minder erg wanneer ik door een gebrek aan concentratie iets mis. Vandaag begonnen in het tijdschrift Terras, met het thema Lusofonie. Het woord staat niet in mijn woordenboek, maar het gaat om de Portugese letteren. Dat is nu het aardige van abonneren op tijdschriften, ik kom met onderwerpen in aanraking die ik misschien niet zelf zou opzoeken.
En natuurlijk deels de krant gelezen vanochtend. Dat het NRC nu een ochtendkrant is bevalt me maar matig. Maar of de ellende van de wereld nu 's ochtends of 's avonds in de brievenbus valt, dat maakt voor de ernst van de ellende niet zoveel uit.
Ik heb niet veel sympathie voor mijzelf,
maar ik heb nu eenmaal te leven met mijzelf
zoals ik ben.
Frida Vogels Dagboek 1968-1969, 130
dinsdag, 27 september 2022. - Na het interview met de minister-president gisteravond nog wat bladzijden van Frida Vogels gelezen.
Zondagavond speelde hij op het klavecimbel, voor publiek: een meisje van kantoor. Als ik in Amsterdam ben, doet hij dat geregeld, maar nu ik thuisgebleven was kon het niet, zei hij, omdat het hem nerveus maakt als ik daar ook bij zit en die muziek die ik al uitentreuren heb gehoord nog eens moet horen. Zodoende dreigde zijn programma voor dit jaar verloren te gaan. Ik vond dat hij nu maar eens over dat obstakel dat ik ben heen moest stappen.
Stefano, echtgenoot van Frida Vogels, heeft een klavecimbel gebouwd. Bijzonder, temeer omdat Stefano geen musicus is en het instrument bouwde in de tijd dat de historische uitvoeringspraktijk weliswaar broeide, maar nog lang niet gemeengoed was geworden.
De nervositeit van Stefano herken ik, ik speel niet graag voor publiek. Dat wil zeggen, een luisterend publiek. Wanneer het druk is om me heen en iedereen bezig en in gesprek is, wanneer kortom de aandacht niet op mijn spel gericht is, dan kan ik vrijuit spelen. Ik heb zelfs het vermoeden dat ik dan beter speel. Dit gaat alleen op wanneer mensen zich in dezelfde ruimte bevinden. Wanneer ik piano speel en de mogelijkheid bestaat dat ik gehoord word in een andere ruimte dan de mijne, dan is er geen probleem.
Oerscène. Hoe oud ik was, weet ik niet meer, maar het is ongetwijfeld in de tijd van de lagere school geweest. Het is avond en mijn ouders hebben visite. Mijn vader brengt naar voren dat ik zo goed orgel kan spelen en vraagt me om wat te spelen. Ik wil niet, want uit ervaring weet ik dat mijn vader altijd commentaar levert op mijn spel. Uiteindelijk bereiken we een compromis, ik zal spelen als mijn vader de kamer verlaat. Ik neem plaats achter het orgel terwijl ik de kamerdeur achter mij hoor dichtgaan. Wanneer ik klaar ben, blijkt hij toch achter me te staan en levert breed grijnzend zijn gebruikelijke commentaar. Of dit werkelijk zo gebeurd is, dat weet ik niet, maar het is een herinnering die met weerhaken in mijn geheugen zit en met dezelfde weerhaken zit het commentaar en mijn falen in mijn lijf. Hoe goed ik ook speel, hoezeer ik ook mijn best doe, wat ik ook doe om een goed mens te zijn, het zal nooit goed genoeg zijn. Het geldt niet alleen voor pianospelen, ook voor andere activiteiten, in gedachten kijkt mijn vader altijd over mijn schouder mee en die eeuwige kritische blik is al ontmoedigend genoeg, zelfs nu hij dood is; het moge duidelijk zijn dat ik geen god nodig heb. De vader is de samenleving geworden.
Toch wil ik dat men wel nieuwsgierig is en dat men eens vraagt of ik wat wil spelen, zodat ik quasi schoorvoetend kan gaan spelen. Dat is een kant aan mijn karakter dat niemand zal begrijpen en misschien ben ik mijn hele leven op zoek naar iemand die dat wél zal begrijpen en daar vriendelijk om kan glimlachen.
Ik speelde een keer een vriend uit eigen initiatief voor, hij luisterde welwillend, maar er kwam geen enkele reactie. Misschien hield hij niet van Chopin of misschien vond hij mijn spel niet mooi, hoe dan ook, ik vond zijn stilzwijgen teleurstellend en ik nam me opnieuw voor me te behoeden voor dergelijke teleurstellingen.
En toch, ik wil graag aandacht en complimenten, maar als ik ze krijg wuif ik ze weg, ik kan er geen geloof aan hechten en ik vind dat ik de aandacht niet waard ben. Ik hunker naar goedkeuring en als ik de goedkeuring krijg, voel ik me ongemakkelijk, wil ik het niet, ontken ik het. Hoe kan ik anderen vragen deze tegenstelling te begrijpen?
Waar het om gaat is of ik mezelf goedkeur, maar helaas heb ik daarvoor geen knop waaraan ik kan draaien.
* * *
Vanavond kwam het boek The Arts of Daoism van Xing De binnen. Precies wat ik nodig heb. Wanneer ik taoïstische teksten lees, wanneer ik over het taoïsme lees, word ik kalm en rustig. Ik vraag me dan ook niet af of het klopt of waar is. Sowieso heb ik de neiging om me voorbaat gewonnen te geven bij het lezen van een boek. Alsof ik in een rol van een theaterstuk kruip en probeer de rol zo goed mogelijk te spelen, zo wil ik het boek van binnenuit begrijpen, ook al bevat het dwaalwegen. Wanneer je in een koor een cantate van Bach zingt moet je tijdens het zingen doen alsof je gelooft wat je zingt. Oprecht veinzen noemt Kellendonk dat, voor mij de enige mogelijke wijze gelovig te zijn. En zijn dwaalwegen niet oneindig interessanter dan die rechte weg naar een doel achter de horizon?
Het enige middel dat ik heb
om me van mijn machteloosheid te bevrijden,
is schrijven.
Frida Vogels Dagboek 1970-1971, 585
woensdag, 28 september. - Niña Weijers schrijft in haar column in De Groene Amsterdammer (2022/38, 73) de zin Ze geven gewoon antwoord op de vraag hoe het gaat, zonder daar hartkloppingen van te krijgen omdat ze het gevoel hebben zicht te moeten verantwoorden voor een tribunaal
.
Hoe gaat het
is zo'n vraag waarbij ik me altijd afvraag of ik een sociaal wenselijk antwoord moet geven of dat ik eerlijk mag zijn. Het hangt van de context af natuurlijk, en er zijn grijze gebieden. Toen de reïntegratiebegeleider het me vanochtend vroeg aarzelde ik. Wanneer ik antwoord dat ik sinds enkele dagen een terugval ervaar, heb ik het gevoel dat ik dat me moet verantwoorden, terwijl ik weet dat dat helemaal niet hoeft. Hoe kan het dan dat er in mijn hersenen een signaal ontstaat dat me alert maakt voor gevaar terwijl dat helemaal niet nodig is. Ik noem dat het hoogtevrees-effect: ik weet dat ik niet bang hoef te zijn en toch voel ik angst. Niet naar beneden kijken is het devies, maar ik voel dat er een afgrond is. De kunst is om niet in paniek te raken. De kunst is om niet in paniek te raken. De kunst is om niet in paniek te raken ...
Mensen met fysieke klachten hoeven zich niet te verantwoorden, de oorzaak is vaak zichtbaar en als het niet onzichtbaar is, dan nemen mensen het makkelijker aan. Ligt iemand in het ziekenhuis, dan gaan we langs, met fruit of iets anders lekkers of leesvoer, steken een hart onder de riem en wensen de patiënt beterschap. Heb je mentale klachten dan krijg je ongevraagde adviezen, soms expliciet, maar nog vaker impliciet. Ik proef maar al te vaak dat ik wat sterker zou moeten zijn, dat ik me niet zo moet aanstellen, waarom doe je niet gewoon dit of dat, zus of zo, zo moeilijk is dat toch niet? Je moet gewoon je manier van denken, je denkrichting, veranderen, dan komt alles goed. Ga wandelen, luister naar mooie muziek, wees niet negatief, wees niet zo kritisch, schud dat pessimisme af. Een baan zou goed voor je zijn, krijg je weer ritme, word je weer verwacht. Kortom: het ligt louter aan mij, dus alleen ik kan het oplossen. En dat klopt, maar het is niet eenvoudig, integendeel, en een beetje steun, een mentale fruitschaal, een luisterend oor op z'n tijd, zou welkom zijn. Als je mentale klachten hebt moet je je verantwoorden waarom je ze niet niet hebt en dat is wel het laatste waarmee ik me bezig wil houden. Als mensen al belangstelling hebben, want de meesten lijken bang dat depressie besmettelijk is. Of ze zeggen dat ze het niet kunnen navoelen, dat het wel heel naar moet zijn, maar hé, sterkte hè ... en je hoort niets meer van ze, zelfs niet de eenvoudige vraag hoe gaat het
.
Maar ik wil niemand tot last zijn, dus pep ik me op, probeer energie uit te stralen, verstop me achter humor. Ik stort wel in als ik thuis kom en de deur achter me dicht trek. Ik ben mijn eigen tribunaal. En dan nog zijn er mensen die me onbeschaamd voor de voeten werpen dat ik niet in staat ben tot zelfreflectie. Dank voor het bedorven fruit.
* * *
De zelfgenoegzaamheid van mensen die ervoor gekozen hebben louter optimistisch door het leven te willen gaan, die optimisme als evangelie uitdragen als een soldaat uit het Leger des Heils maar dan zonder uniform ... ik krijg daar mentale hartkloppingen van. Mensen die niet moe worden hun fantastische en bevoorrechte leven te etaleren (en ik gun ze dat leven) en mij met mijn moeilijkheden en onzekerheden als een stoorzender ervaren. Kom maar terug als het weer goed met je gaat.
* * *
Gelezen in De harde kern 2 van Frida Vogels totdat mijn ogen weer zwaar werden. Ik heb daar weken geen last meer van gehad, geen last van het domweg in slaap vallen op tijdstippen die daar niet om vragen. Toen ik nog rookte was dit misschien een moment geweest om een sigaret op te steken, maar ja, dat doe ik al ruim twee en een half jaar niet meer en daar ben ik trots op en dat blijf ik tot vervelends toe herhalen.
* * *
Het is onverdraaglijk dat ik niet alleen in mezelf, maar ook in de levens van anderen besta. Onverdraaglijk. Alles wat ik doe en denk, heeft ook voor anderen consequenties. Ik speel rollen in andermans gevoelens en gedachten, daden en dromen. Ik zou onzichtbaar en onhoorbaar willen zijn, onbestaand, alleen aan mezelf bekend, of nog liever ook dat niet.
donderdag, 29 september 2022. - Vandaag kwam Het onbehagen van de cultuur van Sigmund Freud binnen, het boek met de schitterende eerste zin Men kan zich niet aan de indruk onttrekken dat de mensen doorgaans met verkeerde maatstaven meten, dat zij macht, succes en rijkdom voor zichzelf nastreven en dit alles bij anderen bewonderen, maar de werkelijke waarden van het leven onderschatten.
(7)
Middagwandeling gemaakt. Mooi herfstweer, zon en wolken. De eerste paddenstoelen en verkleurde bladeren dienen zich aan. De wind stond goed, dus weinig geluiden van de snelweg en er waren relatief weinig andere wandelaars.
vrijdag, 30 september. - Er was een tijd dat ik op vrijdagmiddag vanuit mijn werk aan het Molenpad in Amsterdam langs het Nieuwscentrum aan het Spui liep om het NRC te kopen vanwege de boekenbijlage. Tegenwoordig ligt de krant 's ochtends in de bus, maar de boekenbijlage wil me de laatste jaren niet meer boeien. Eigenlijk sinds Michel Krielaars er de scepter zwaait, schijnbaar is er iets verandert (de keuze van de boeken?). Of ik ben veranderd, dat kan natuurlijk ook.
Het interview met Skye Cleary gelezen, haar boek Wat zou Simone de Beauvoir doen? Gids voor een authentiek leven is vertaald. Natuurlijk krijg ik de rillingen van zo'n titel. Authentiek leven, de luxe van de westerling, de illusie van de westerling, gestuurd als we worden door de wereld van de commercie. Authenticiteit is voor De Beauvoir geen naar binnen gekeerde zoektocht. Ze verbindt er een ethische dimensie aan. We zijn altijd in de wereld met anderen, met wie we te maken hebben en rekening moeten houden. Die ethische dimensie van authenticiteit zoekt ze in het idee van 'intersubjectiviteit': de wederzijdse erkenning en eerbiediging van elkaars vrijheid.
Op de vraag wat dat concreet inhoudt: Je kunt wel je eigen weg gaan, maar het impliceert niet dat je ook maar alles kunt doen.
Het kan aan mij liggen, maar dit klinkt allemaal als een open deur.
Vage herinnering aan mijn middelbare schooltijd, dat ik eens De tweede sekse geleend had en ik denk dat ik er in begonnen ben, maar het niet uitgelezen heb. Ik heb zelfs de herinnering dat ik heb boek aan mijn moeder cadeau gaf, maar daar ben ik niet zeker van, het is in ieder geval niet in haar nalatenschap teruggevonden. Het kan ook zijn dat ik het geleende exemplaar te lezen heb gegeven. Het beeld dat ze me glimlachend vroeg waarom.
Het woord intersubjectiviteit. Ik hoor het H* uitspreken toen ik haar eens bezocht in Amsterdam, ik zie de beelden van de huiskamer die ze deelde met andere studentes (waarvan er één overleden is, heb ik vernomen). Geuren en geluiden kunnen herinneringen oproepen, ik heb dat ook met dit woord en waarom het juist dit woord is, dat weet ik niet. Misschien omdat ik het woord niet kende en ik erdoor verrast werd? Omdat ze me tuk had na mijn betoog over de onzin van objectiviteit? Toch herinner ik me dat bezoek als zwijgzaam. H* kwam daar later op terug in een brief, dat ik zo stil geweest was en dat ze zo gelachen hadden toen E* had gezegd dat ze fan van Duran Duran was en ik droog en zomaar uit het niets had gezegd: ik noem ze altijd Durex Durex.
Dat ik zo veel mogelijk buiten de maatschappij wil leven
en geen geld, macht of aanzien verlang,
is gewoon een karaktertrek.
Frida Vogels Dagboek 1968-1969, 449
zaterdag, 1 oktober 2022. - Gisteravond tweemaal geluisterd naar de tweede symfonie van Jean Sibelius in de schitterende uitvoering van de Oslo Philharmonic onder leiding van Klaus Mäkelä (Jean Sibelius Symfonie nr. 2 in D, op. 43). Herfstmuziek. Er is een tijd geweest dat ik veel naar deze muziek luisterde (ik had een lp met deze symfonie), maar altijd met gemengde gevoelens. Ik bespeur bij Sibelius de neiging om het orkest op te delen in instrumentengroepen die als blokken naast elkaar en op elkaar in spelen (ik weet niet hoe ik het anders moet omschrijven) en als je dat eenmaal gehoord hebt, dan kan dat gaan storen. Het was alsof ik naar brokjes muziek luisterde zonder dat de samenhang altijd duidelijk was. Nu viel alles op z'n plek, begreep ik de opbouw, de zinnen, de lijnen. De muziek ademde zoals het moet ademen. Het was alsof ik de muziek voor de eerste keer hoorde.
* * *
Om middernacht naar de film Nothing Personal gaan kijken. Een jonge vrouw die haar spullen verkoopt en op een dag met slechts een volle rugzak op pad gaat. Het landschap van Ierland. De verlatenheid van het landschap. De ontmoeting met een man die ook de eenzaamheid zoekt, alhoewel het mij niet helemaal duidelijk is of zijn eenzaamheid gewenst is. De relatie tussen de man en de jonge vrouw deed me denken aan een artikel van Carlo Rovelli in The Guardian waar M* me onlangs op wees.
Soms voel ik die behoefte ook, de behoefte om de deur achter me dicht trekken en weg te gaan. Ik heb de moed daartoe niet en ik ben gehecht aan mijn plekje waar ik woon, waar mijn boeken zijn en waar ik gevonden kan worden door mensen die mij dierbaar zijn. En al heb ik niet letterlijk de deur achter me dicht getrokken, in figuurlijke zin heb ik deze wereld al lang de rug toegekeerd, al heeft de wereld mij nog niet verlaten. Hij zit ook in mij, de man die met opgestoken middelvinger zijn eigen weg gaat, weliswaar niet in de ruimte, dan wel in de tijd. Vraag maar niet naar zijn naam.
De film deed me ook denken aan een tekst aan het begin van een clip uit een film die ik ooit eens tegenkwam op YouTube en waar ik nog steeds met instemming naar kan kijken en luisteren (The Zen Mind – An Introduction by Empty Mind Films):
Tozan, a famous Zen master, said:
The blue mountain is the father of the white cloud.
The white cloud is the son of the blue mountain.
All day long they depend on each other, without being dependent on each other.
The white cloud is always the white cloud.
The blue mountain is always the blue mountain.
Was de jonge vrouw the white cloud
en de man the blue mountain
?
* * *
Het boek Frida Kahlo. the Complete Paintings van uitgever Taschen is aangekomen. Ik schrok van het grote en zware pakket en ik dacht eerst dat de bezorger een pakket voor de buren kwam afgeven, maar het was wel degelijk voor mij. Zwaar en groot, maar schitterend, ik kan daar uren in lezen en bladeren! Ik had verwacht dat het boek dezelfde afmetingen zou hebben als mijn Taschen-uitgave van Leonardo da Vinci, maar het bleek dus tweemaal zo groot. Een bijzonder moment, een paar weken geleden moest ik nog niets van de kunst van Frida Kahlo hebben. Natuurlijk was het een vooroordeel, ik was te vaak gedweep met deze kunstenares tegengekomen en idolatrie is me tegen gaan staan. Toch ging ik kijken naar het programma van schoolmeester en ijdeltuit Jeroen Krabbé en na een paar afleveringen was ik volkomen overtuigd. Dus ging ik op zoek naar boeken en stuitte op deze uitgave. Nu heb ik kilo's Kahlo in huis om zo nu en dan in te neuzen.
maandag, 3 oktober 2022. - Het bezoek aan de dierentuin heb ik redelijk goed doorstaan. Op de terugweg sloeg de vermoeidheid toe en eenmaal thuis wilde ik alleen maar slapen. Maar het was het waard om als 'gezin' weer eens samen te zijn.
* * *
Vragenlijst Eerste-Jaars-Ziektewet-beoordeling. Of ik de vragenlijst wil invullen. Dat wil ik maar waarom zijn er twee vragenlijsten meegestuurd? Ik vul ze allebei in in de wetenschap dat ze eigenlijk alles al weten, het meeste kan ik zo overschrijven uit eerdere correspondentie met de uitvoeringsinstantie.
Ze hebben geen idee hoe belastend ik dit ervaar, hoe angstig en vermoeid het me maakt, hoe boos en emotioneel ik hiervan word, zonder dat ik zelf het waarom van deze emoties begrijp.
De absurditeit van de hedendaagse administratie, ik neem het de werknemers van de uitvoeringsinstantie niet kwalijk. Ik heb het bij mijn laatste werkgever vaak genoeg meegemaakt. Als ik mijn verwondering er over uitte, dan stuitte ik maar al te vaak op irritatie met als boodschap: doe gewoon je werk, we betalen je ervoor. Ja, jullie betalen me voor deze onzin, dacht ik dan stilzwijgend en ging weer knarsetandend aan het werk.
* * *
Ik zou wel de rest van de dag vrijaf van mezelf willen nemen, maar dat gaat natuurlijk niet. Mijn gedachten lopen meerdere marathons tegelijk, ik ben doodmoe en er is nog geen enkele finish in zicht.
Onlangs sprak ik iemand die mijn problematiek herkende. Het hooghouden van vele balletjes in een flipperkast. Of me bevinden in een donkere kamer waar ik tientallen muggen hoor zoemen, muggen die maar op één ding uit zijn, mijn bloed. De deur om te ontsnappen niet kunnen vinden, maar uiteindelijk wel het lichtknopje en bij het inschakelen van het licht ontdekken dat die muggen slechts in mijn hoofd zitten. Het zit tussen je oren, is al eens tegen me gezegd. Inderdaad, het zit tussen mijn oren, alsof met het benoemen ervan het probleem opgelost is.
* * *
Typisch moment. Ik wilde vandaag de post voor het UWV in de brievenbus doen. Ik doe de envelop in mijn rugtas en loop naar de keuken en even later vraag ik me af of ik die envelop wel in mijn rugtas heb gedaan. Ik loop terug naar de kamer, zie de envelop niet op de plek liggen waar het lag, rits de rugtas open en zie wat ik eigenlijk wel wist, de envelop zit in mijn rugtas. Zo'n dag. Ik leg het vaak aan anderen uit als het controleren van het slot. Hoeveel mensen lopen niet terug om te controleren of ze de deur nu wel of niet op slot hebben gedaan. Wanneer ik zo extreem vermoeid ben in mijn hoofd door al die muggen die maar blijven zoemen, loop ik de hele dag door te controleren of ik wel gedaan heb wat ik dacht gedaan te hebben. Terwijl ik in gedachten met het één bezig ben, zoemt er alweer iets anders. Het is een voortdurend komen en gaan van gedachten en maar al te vaak meerdere tegelijk. Ik probeer me er niet tegen te verzetten, maar het kost verschrikkelijk veel energie om toch enige vorm van concentratie te vinden. Ik word er soms hopeloos en verdrietig van.
* * *
Maar ik heb gisteren een heerlijke dag gehad, zo met z'n vijven weer bijelkaar en al was het een cadeau voor de vijftigste verjaardag van W*, het voelde evenzeer als een cadeau voor mezelf.
dinsdag, 4 oktober 2022. - Jezelf zijn wordt als positief ervaren. Als iemand negatief gedrag vertoont, wordt vaak gezegd dat hij of zij zichzelf niet is. Het betekent dat ik geen negatief gedrag kan vertonen, wil ik mezelf zijn. Ieder mens heeft twee kanten, maar jezelf zijn betekent conformeren aan de heersende norm en daarbij het beste van jezelf tonen. Wees jezelf is geen waardenvrije aanbeveling.
Ben ik mezelf wanneer ik een grap maak om mezelf te beschermen? Ben ik mezelf wanneer ik boos word wanneer iemand me kwetst? Kan ik nog mezelf zijn als ik mijn spontaniteit verlies? Kan ik mezelf zijn wanneer iemand me kwetst en terwijl ik sorry zeg voor mijn aandeel in het conflict en de ander zich – die zich van zijn of haar aandeel niet bewust lijkt te zijn – mijn sorry aanvaardt en het daarbij laat?
* * *
Ik lees zo nu en dan een paar bladzijden in Het mysterie van de tijd van Carlo Rovelli. Tijd is nog altijd een raadsel. Rovelli praat de lezer bij en probeert dat op een begrijpelijke manier te doen en vooralsnog slaagt hij daar bij mij in. (Alleen in de noten is hij soms onbegrijpelijk.) Hoofdstuk 1 begint met Ik begin met een simpel feit: de tijd verstrijkt sneller in de bergen dan aan de kust
(13) en hij heeft me te pakken. Ik stel mezelf de vraag of de hoeveelheid tijd in de bergen sneller op is dan dezelfde hoeveelheid tijd aan de kust. Kun je spreken van hoeveelheid tijd? Niet alleen klokken lopen langzamer. Voor alle processen geldt: hoe lager, hoe langzamer ze zich voltrekken
(13). Ik constateer met genoegen dat ik op de eerste verdieping woon en de tijd bij mij dus langzamer gaat dan op de vierde verdieping. Lekker puh. De klok in mijn hoofd gaat dus sneller dan die in mijn voeten, zolang ik niet op mijn handen sta. Dat verklaart veel.
Als dingen vallen, komt dat door deze vertraging van de tijd. Daar waar de tijd uniform verstrijkt, in de interplanetaire ruimte, vallen dingen niet: ze zweven zonder te vallen. Maar hier, op het oppervlak van onze planeet, richt de beweging van de dingen zich automatisch dáárheen waar de tijd langzamer verstrijkt. Dingen vallen naar beneden omdat de tijd daar wordt vertraagd door de aarde
(15). Ik ben in de war, want er was toch ook nog zoiets als zwaartekracht? Of gaan mijn gedachten ook langzamer als ik dichter bij de aarde leef? Sterker nog, er zijn geen twee tijden: er zijn er een heleboel. Een andere tijd voor elk punt in de ruimte. Er bestaat niet één enkele tijd. Er bestaan talloze tijden
(17). Het duizelt me, ineens zie ik overal klokken die allemaal een andere tijd aangeven. Elke plek in de ruimte heeft zijn eigen tijd. Heel toepasselijk noemt de natuurkunde dat ‘eigentijd'. Elke klok heeft een eigentijd. Elk fenomeen dat voorvalt heeft zijn eigentijd, zijn eigen ritme
(18). Het fascineert, al weet ik nog niet wat ik ermee moet. Het klinkt muzikaal.
Een glas breekt in duizend stukjes en die duizend stukjes worden niet weer een glas. We kunnen het verleden niet veranderen; we kunnen spijt hebben, wroeging, herinneringen aan geluk. De toekomst daarentegen is onzekerheid, verlangen, onrust, open ruimte, lot wellicht. We kunnen ermee leven, ervoor kiezen, omdat die er nog niet is: alles is nog mogelijk… (…) Dát is wat ons wezenlijk interesseert aan de tijd, meer dan de snelheid waarmee die verstrijkt. Dát is het wezen van de tijd. Dat verglijden dat we voelen branden op onze huid, in onze angst voor de toekomst, in het mysterie van de herinnering; daarin schuilt het geheim van de tijd, de betekenis van wat we bedoelen als we aan de tijd denken. Wat is dat stromen? Welke plek neemt het in de grammatica van de wereld? Wat onderscheidt in de plooien van het mechanisme van de wereld het verleden, en het feit dat het geweest is, van de toekomst, en het feit dat die nog níet geweest is? Waarom verschilt het verleden zo van de toekomst?
Vanavond ga ik schaken, het is maar goed dat de schaakklokken op dezelfde hoogte staan.
woensdag, 5 oktober 2022. - Gisteravond de eerste bondswedstrijd van het seizoen voor de schaakclub gespeeld. Ik zette met wit de partij langzaam op en offerde in het middenspel pionnen voor dynamiek, wat altijd spannend is om te doen, omdat ik niet altijd zeker kan zijn of het wat oplevert. Toen mijn tegenstander remise voorstelde, had ik een zet gezien die wellicht direct winnend zou kunnen zijn, maar in plaats van die zet nog eens goed te bekijken nam ik ogenblikkelijk de remise aan. Waarom? Had ik geen zin meer? Was ik te moe geworden? Allebei misschien? Nu schaam ik me voor mijn beslissing, de partij was voor mij gewonnen, maar het kon me op dat moment niet schelen. Gelukkig maakte het voor de teamwedstrijd niet zoveel uit, ook als ik gewonnen had, hadden we als team nog verloren.
* * *
Ik werd vanochtend wakker van een binnenkomend sms-berichtje, ik had me verslapen. Niet dat ik ergens verwacht werd, integendeel, maar ik heb me voorgenomen om altijd op tijd op te staan. Maar wellicht had ik slaap nodig na de afgelopen dagen, misschien hadden mijn hersenen veel te verwerken.
Ik herinner me nog beelden van de droom waaruit ik ontwaakte. Ik trooste mijn dochter omdat er iets was met een oma. Ik was op een kamp waar ik een cursus dansen volgde. Ik kan helemaal niet dansen, maar ik was toch door de auditie gekomen. Typisch voor mij: vinden dat ik iets niet kan terwijl anderen daar anders over denken. Maar dansen kan ik echt niet. Ik wilde juist ontsnappen door een wandeling te gaan maken, maar ik kon mijn schoenen niet vinden. Hoeveel dromen heb ik al niet gehad waarin ik ergens naar toe moet of iets moet doen, maar het voortdurend niet lukt, dat er steeds obstakels zijn of dat ik eenvoudigweg de weg niet kan vinden. Tijdens mijn zoektocht kwam ik in een kamertje terecht waar mijn dochter zat te snikken en toen hoorde ik het signaal van mijn telefoon.
* * *
Na afloop van de partij nog een tijd aan de bar met mijn tegenstander zitten kletsen. Eén-op-één-gesprekken gaan goed, zodra er meer mensen bij komen, haak ik af. Na één drankje ben ik naar huis gegaan, ik wilde nog de aflevering over Frida Kahlo terugzien.
Hij vroeg mij of ik nog op zoek was naar een nieuwe relatie. Ik moest lachen, nee, absoluut niet. Wat niet wil zeggen dat ik er niet voor open sta, maar dat ik zelf geen enkele drang voel om op zoek te gaan.
De laatste keer dat ik verliefd was, stelde ik me de vraag of ik dit nog wel wilde. Weer elkaar leren kennen, aftasten, afspraken maken, naast mooie momenten natuurlijk ook weer momenten van spanning en gedoe. Wilde ik dat werkelijk allemaal nogmaals meemaken? En zo niet, was ik dan eigenlijk wel echt verliefd? Een antwoord hoefde ik niet te bedenken, want de vrouw in kwestie was niet eerlijk geweest en wist me in een gevoelige tijd in mijn leven opnieuw te kwetsen. Driemaal is scheepsrecht en ik ontleen er het recht aan om in het vervolg alleen op mijn kompas te varen.
En toch, wat zou het verrijkend kunnen zijn om een maatje te hebben die wel stimulerend werkt in mijn leven. Samen eens een museum, een concert of een bioscoop bezoeken. Samen stil op de bank een boek lezen. Samen eindeloze gesprekken voeren. Samen wandelingen maken of eens op reis gaan. Iemand die begrijpt wat een introverte persoonlijkheid nodig heeft, iemand die kan glimlachen om mijn eigenaardigheden, iemand die mijn alleenzaamheid wel begrijpt en accepteert. Iemand die oprecht begaan en belangstellend is. Iemand die niet probeert iemand anders van mij te maken. Ik hoef daarbij niet met diegene samen te wonen of zelfs het bed te delen, maar zo nu en dan eenvoudigweg zonder oordeel en met plezier plannen maken en uitvoeren wanneer we daar behoefte toe voelen. Gewoon omdat we elkaars aanwezigheid prettig vinden, zonder dat dat uitleg nodig heeft en elkaar daarin kunnen vertrouwen. Maar ik wil niet meer teleurgesteld en gekwetst worden, dus laat ik het vinden van zo'n maatje over aan het toeval. Mocht er iemand op mijn pad komen, fantastisch, mocht het niet gebeuren, dan kan ik leven met louter (gelouterd?) mijn eigen aanwezigheid.
donderdag, 6 oktober 2022. - De notitie die ik gisteren plaatste heeft me veel energie gekost, de hele dag voelde zwaar. Ik vraag me af of er lezers zijn bij wie de schoen wringt, bij wie de schoen past en of ik op tenen ben gaan staan. Maar vooralsnog, stilte, adembenemende stilte. Afgezien van een enkele trouwe lezer.
* * *
Het PMD-afval en oud papier weggebracht, o wat ben ik braaf het afval aan het scheiden. Het zal de mensheid niet redden, maar mijn geweten is weer gesust.
Onderweg naar de winkel kwam ik een mevrouw tegen met een buggy. In de buggy een jongen die er fysiek veel te groot voor was, maar naar het leek mentaal goed paste. Hoi, riep hij mij toe. Hoi, riep ik terug. Waar ga je naar toe, vroeg hij. Ik ga naar de winkel, antwoordde ik met een glimlach. Wat ga je daar doen? Eten kopen. De mevrouw keek stuurs de andere kant op.
Nadat ik mijn boodschappen had gedaan, liep ik weer terug. Ik voelde de vermoeidheid in mijn hoofd toeslaan, had ik nu al weer teveel indrukken opgedaan? Is het doen van boodschappen al teveel voor vandaag?
Ik liep door de groenstrook en ik merkte dat op het smalle paadje iemand steeds dichter achter mij liep. Meteen kreeg ik een opgejaagd gevoel, zelfs de neiging om me om te draaien en boos uit te vallen. Maar ik beheerste me en de achtervolger nam een andere afslag. Verderop zag ik hem van links komen, hij was omgelopen om mij niet te hoeven passeren, terwijl ik hem bij de eerste gelegenheid de ruimte had willen geven. Hij was liever omgelopen dan eenvoudigweg te vragen of hij er even langs mocht. Ik dacht aan de eenvoud van de jongen in de buggy en glimlachte nog maar eens. Hoi, waar ga je naar toe, wat ga je daar doen? Was iedereen maar zo.
* * *
Gisteravond een documentaire over schrijfster Margaret Atwood gezien. Ik heb geen boek van haar gelezen en voel na het zien van de documentaire de behoefte evenmin. Ze zal ongetwijfeld van betekenis zijn geweest voor veel lezers, maar als schrijfster maakte ze geen indruk op me. Ik weet ook niet of ik haar intellectuele zelfbewustzijn sympathiek zou vinden. Maar haar behoefte om te schrijven, dat herken ik.
* * *
Binnengekomen de nieuwe bundel van Miriam Van hee, de nieuwe roman van Femke Brockhus, een nieuw boek over het taoïsme van Jan De Meyer en een boek van Michel Dijkstra over taoïsme. Ik lijk wel jarig!
zaterdag, 8 oktober 2022. - Goed, ik ben nu vijfenvijftig jaar oud. Niet iets om me druk over te maken, velen zijn me voorgegaan, velen hebben het niet gehaald. Nietzsche werd niet ouder dan vijfenvijftig, maar die was al tien jaar geestelijk grotendeels afwezig (de geboortedag van Nietzsche is 15 oktober, dus als ik even oud als Nietzsche zou worden, dan zou ik 18 augustus 2023 overlijden). Frida Kahlo werd maar zevenenveertig. Het is geen obsessie, maar ik merk dat ik onwillekeurig kijk hoe oud mensen geworden zijn en soms bereken ik dan hoeveel jaar ik nog zou hebben. Maar ook daarin zal ik wel niet uniek zijn, ik heb het vaker gehoord, mensen die boven de vijftig zijn, worden zich langzaam maar zeker bewuster van hun sterfelijkheid en vragen zich af hoe lang nog.
Als ik het goed begrepen heb schreef Heidegger (Heidegger werd zesentachtig) dat mensen leven met het besef van hun sterfelijkheid (Sein zum Tode
). Eén van zijn studenten met wie hij een relatie had, Hannah Arendt (Arendt werd negenenzestig), schreef over nataliteit, het idee dat je los kunt komen van je verleden, dat je als mens altijd de mogelijkheid hebt om opnieuw te beginnen, opnieuw geboren te worden. Ik heb die tegenstelling tussen meester en leerling altijd mooi gevonden, de meester die naar de dood keek als wezenlijk onderdeel van het leven, de leerling die naar de geboorte keek als wezenlijk onderdeel van het leven. Doodgaan is onvermijdelijk, het is een basale angst die altijd ergens op de achtergrond een rol speelt, maar het is onverstandig om die angst je leven te laten bepalen. Nataliteit vind ik troostrijk, ook al zitten daar wel grenzen aan, vermoed ik.
Wat ik denk dat er na de dood is? Hetzelfde als wat er voor mijn geboorte was. Maar ik geloof niet in een onstoffelijke ziel of geest dat het lichaam verlaat op het moment dat het lichaam ermee stopt. De enige manier om voort te leven is in de herinnering van anderen, maar daar heb je niets aan als je dood bent, het is hooguit een troostrijke gedachte als je nog leeft. Bovendien komt er een tijd dat niemand meer een herinnering aan je heeft, maar waarom zou ik daar nu om treuren? Er zijn mensen die iets na willen laten, iets wat de herinnering levend houdt, iets stoffelijks of een activiteit dat altijd met hun naam verbonden zal blijven. Ik begrijp dat wel, maar je hebt er na je dood niets aan. In de dood zijn we allemaal gelijk. Wat ik nalaat? Drie mooie kinderen om trots op te zijn en dat is voor mij genoeg.
Tell them I've had a wonderful life
moeten de laatste woorden van Wittgenstein zijn geweest (Wittgenstein werd tweeënzestig). Zo denk ik er ook over. Op de vraag van Nietzsche of ik mijn leven opnieuw zou kunnen leven, exact tot in elk detail, zou ik volmondig ja kunnen antwoorden. Het is mijn leven, ik ben niet altijd gelukkig geweest, ik zou met de kennis van nu wellicht andere afslagen genomen willen hebben, maar ik weet niet of ik dan een mooier beter gelukkiger leven zou hebben. Het is mogelijk dat ik de beste versie van mijn leven leef, hoe andere versies hadden kunnen zijn, dat zal ik nooit weten en hoef ik ook niet te weten, ik heb al genoeg aan mijn huidige leven. Er zijn mensen die een voller, rijker leven hebben, er zijn ook mensen die minder mogelijkheden hebben gehad dan ik.
Er zijn altijd verlangens en wensen en als het ene verlangen of wens vervuld is, dient zich wel een nieuwe aan en voordat je het weet ren je je hele leven achter je verlangens en wensen aan. Mijn oudste zoon vroeg me een keer of ik nog iets zou willen zien in mijn leven en ik antwoordde spontaan dat ik de Sagrada Família nog wel zou willen zien, al heb ik grote moeite met steden en moet ik daarvoor Barcelona in. Maar is de wens (tegenwoordig: de droom die nagejaagd moet worden) niet mooier dan de vervulling? Dan sta ik daar in Barcelona en dan zie ik die kerk en dan? Als jongeling wilde ik ooit naar de Festspiele in Bayreuth en ik ben er geweest, tweemaal. Het was mooi en bijzonder, ontegenzeggelijk, ik zou het kunnen afstrepen op mijn wensenlijstje als ik een wensenlijstje had gehad, maar zou ik nu minder gelukkig zijn als het er nooit van gekomen zou zijn? Is het vervullen en afstrepen van een wensenlijst de weg naar een gelukkig(er) leven? Ik ben het eens met boeddhisten die beweren dat er geen weg naar geluk is, de weg zelf is het geluk. Als ik iets geleerd heb ik mijn leven, dan is dat het wel.
Wanneer ik de wensenlijsten van anderen hoor, dan valt het me op, dat het vaak wensen zijn die ver weg zijn, waarvoor gereisd moet worden, waarvoor hobbels genomen moeten worden, waar de bevrediging voor het verlangen inspanning vereist. Dan kijk ik om me heen, als jongeling had ik een droom dat ik ooit zou beschikken over een huis met een privébibliotheek en die bibliotheek, dat mag ik zo langzamerhand wel zeggen, is er gekomen in de loop der jaren en ik ben er blij mee. Maar of ik minder gelukkig zou zijn geweest als ik niet zoveel boeken om me heen had verzameld? Ik denk het niet.
We zijn consumenten van belevingen en ervaringen geworden. Het is terug te zien in reclame, je koopt niet een auto, nee, je koopt een beleving. Je gaat niet naar de bibliotheek om een boek te lenen, nee, je gaat naar de bibliotheek om iets te ervaren, je bezoek moet een belevenis zijn. En het toverwerkwoord is genieten. Overal hoor ik dat terug, je gaat het podium op, je gaat de sportwedstrijd in, niet om de beste, mooiste, geweldigste te willen zijn (wat vaak wel zo is), nee, om plezier te hebben en te genieten, om een mogelijk teleurstelling alvast voor te zijn en weg te wuiven. Met sociale media hebben we nu ook de mogelijkheid om al die belevenissen en ervaringen optimaal te delen met de impliciete boodschap ‘kijk mij nou eens, kijk eens wat een leven ik heb, kijk mij genieten' en ik moet me ervoor behoeden dat niet te verstoren met een slechte grap op het verkeerde moment. Met al die belevenissen en ervaringen is het als met roken. Het effect van de dopamine van de ene sigaret is nog niet uitgewerkt of de behoefte aan de volgende dient zich al weer aan. We zijn verslaafd geraakt niet alleen aan het kopen van producten, maar ook aan beleven en ervaren.
Soms denk ik wel eens dat het is om maar niet de stilte te hoeven horen, de leegte te ervaren, te hoeven denken dat we Sein zum Tode, dat we sterfelijk zijn. Heftig en intens leven om het tegendeel te overstemmen. Ik ben geneigd om het om te draaien. Juist wel de stilte, juist wel de leegte, juist wel het besef van sterfelijkheid om in de ruimte die dat geeft illusies te creëeren, kunst en literatuur, religie wellicht (waarbij ik religie zie als een al of niet vrijwillig gekozen levensvisie volgens welke men wil of moet leven).
Maar jwl, waar haal je de arrogantie vandaan om zo over het leven van anderen te oordelen? Dat doe ik niet, het is geen oordeel en het is evenzeer een zelfportret. Ik ben me zeer bewust dat wij allen menselijk, al te menselijk zijn en dat geldt ook voor mij. Wie de schoen past (of het glazen muiltje), bij wie de schoen wringt en of ik op tenen ben gaan staan (ik ben nu eenmaal een slechte danser), daar ga ik niet over, dat moet iedereen maar voor zichzelf nagaan. Ik probeer een milde glimlach te cultiveren voor de menselijkheid van anderen en die van mezelf. We zijn allemaal geboren (in het leven geworpen), we gaan allemaal dood en daartussenin leven we, hetgeen ook betekent dat we elke dag een beetje sterven, maar ook elke dag de mogelijkheid hebben om opnieuw te beginnen, opnieuw geboren te worden. Pluk de dag om maar niet aan sterven te denken? Of gedenk te sterven om de dag te plukken.
zondag, 9 oktober 2022. - Ik vergeleek het wel eens met een steen in mijn hoofd, een steen die steeds zwaarder wordt. Soms voelde ik die steen al bij het opstaan, maar er waren ook dagen dat die steen zich in de loop van de dag aandiende. Het kon ook ineens, floep, weer weg zijn. De vergelijking met een steen gaat eigenlijk niet op, want zo massief voelt het niet. Het is eerder een hoop watten met het gewicht van een steen. Soms zit ik dan minutenlang met mijn hoofd in mijn handen, soms voel ik mijn traanklieren gestimuleerd worden. Dan, plotseling, is er weer een open plek waar licht valt (Lichtung
).
Door terug te denken probeer ik de oorzaak te achterhalen. Wanneer heb ik me te druk gemaakt? Heb ik teveel indrukken opgedaan? Was het het gesprek met mijn buurman gisteravond? Terwijl ik toch een goede nacht geslapen heb en uitgerust ben opgestaan? Het whatsapp-gesprek met M* dan vanochtend? Ik weet het niet. Ik denk dat de vermoeidheid ergens op een plek zit waar ik eenvoudigweg niet bij kan. Het enige dat helpt is bezig blijven, maar met een lagere intensiteit, in een omgeving met rust en stilte en dan maar hopen en vertrouwen dat de mist optrekt.
Het is in ieder geval een aangename dag. De zon schijnt mooi op de bomen aan de overkant. Het loof is al aan het verkleuren van geelgroen naar geel, naar bruin. Over een paar maanden zullen de bomen kaler zijn, zal er meer diepte in het bos zichtbaar worden.
Dat is het uitzicht vanachter mijn werkplek, het voorbijgaan van de seizoenen, de cyclische tijd. Hoezeer de mens ook graag rechtlijnig wil denken, de natuur lijkt daar geen boodschap aan te hebben. En was het niet dichteres Diana Ozon die zich ooit afvroeg of we wel rechtlijnig kunnen denken in een ronde schedel?
maandag, 10 oktober 2022. - Paulina Chiziane (1955) is geboren en getogen in Mozambique. Noem haar geen romanschrijfster, maar liever verhalenvertelster
. Zo begint de introductie van de vertaalster Finne Anthonissen van Paulina Chiziane. Zo werd ze zonder dat het haar bedoeling was de eerste gepubliceerde vrouw in Mozambique én de eeste zwarte vrouw die bekroond werd met de Prémio Camões, de hoogste literaire onderscheiding in het Portugese taalgebied
. Waarna een fragment uit haar debuutroman volg, een fragment dat me ogenblikkelijk te pakken heeft.
Ik verlang naar de Save, naar het blauwgroene water van mijn rivier. Ik hunker naar de groene rietstengels die wuiven in de wind, de velden in duizend harmonieuze kleuren, de mangobomen, de kasjoebomen en de eindeloze rijen palmbomen. Ik zou willen dat ik terug kon naar de bossen uit mijn kindertijd, dat ik weer als een hagedis in eeuwenoude bomen kon klimmen en wilde vruchten kon eten in de koelte en de vrijheid van het uitgestrekte groen. Ik ben al oud en voel het einde van mijn reis naderen, maar met elke dag die voorbijgaat ontvlamt mijn borst als een aangestoken kaars in de meimaand van Maria, en komt het verleden weer terug als een rozenkrans van herinneringen die al lang geen herinneringen meer zijn maar belevenissen die zich steeds opnieuw afspelen zodra ik mijn ogen sluit en de grenzen van de tijd oversteek.
(…)
Heb ik ooit echt liefgehad? Bestaat de liefde echt? Ik weet niet of ware liefde bestaat, maar er is me wel ooit iets overkomen. Een soort van betovering, een mysterie, waanzin, dat was het.
* * *
Het is een bewolkte dag, maar ik voel me beter dan de afgelopen dagen, de afgelopen weken zelfs. Het lijkt alsof de wolken die de lucht grijs kleuren zo uit mijn hoofd vertrokken zijn. Nu is het de kunst om rustig te blijven en niet proberen alles in de halen wat ik de afgelopen tijd hebt nagelaten. Bewaar de balans, dat moet toch voor iemand die onder sterrenbeeld Weegschaal geboren is niet moeilijk zijn? In ieder geval, het vallen van de herfstbladeren is nu echt begonnen.
* * *
Als we praten over de opwarming van de aarde, zijn we bovendien geneigd om naar de toekomst te kijken. Naar de doelen voor 2030, de verwachte temperatuurstijging in 2050. Veel minder aandacht is er voor de manier waarop de geschiedenis doorwerkt in het heden, terwijl dat cruciaal is om te begrijpen hoe we in deze planetaire noodtoestand zijn beland. Zonder een goed begrip van het kolonialisme kunnen we de uitbuiting van de planeet niet doorgronden, betoogt Ghosh.
(…)
Sinds het begin van het kolonialisme is het Westen de status-quo-macht geweest, zegt Ghosh in het parlement.Het is psychologisch ontzettend moeilijk te verwerken dat die dominantie ten einde komt.
(…)
Mensen zijn mimethische wezens, zegt Ghosh, wij begeren wat de ander begeert, bootsen elkaars consumptiegedrag na. Met dank aan de reclame-industrie is er eenmondiaal patroon van verlangenontstaan. De enige oplossing is een radicale versobering van onze levensstijl, gelooft Ghosh.
dinsdag, 11 oktober 2022. - Durven is wat het leven de moeite waard maakt
, staat als kop boven een interview met Elke Geurts. Ik lees het artikel en kom er al snel achter dat het allemaal wat genuanceerder ligt en mevrouw Geurts is natuurlijk niet verantwoordelijk voor de kop boven het artikel. Toch irriteert de kop. Er zijn vele manieren om uit een ongelukkig leven te komen, maar om nu jouw wijze te poneren als algemeen geldig, dat gaat mij te ver. En bovendien, is mijn leven niet de moeite waard omdat ik niet durf?
Ik kom ze tegen, mensen die het ook moeilijk gehad hebben en die me overladen met adviezen. Wanneer ik daar dan niet in mee ga, dan wordt er meewarig gedaan. Nou, als jij tevreden bent met je huidige leven, dan is dat jouw keus.
Het is natuurlijk altijd mijn keus, maar een keus wordt mede bepaald door omstandigheden. Meestal wordt daar schamper over gedaan, wordt er gesuggereerd dat ik dan maar beter mijn best moet doen, dat ik meer durf zou moeten hebben. Dat is vaak de achterliggende gedachte, dat oorzaak en verantwoordelijkheid compleet bij mij gedumpt kan worden, zodat de ander er klaar mee kan zijn. Bovendien, voor hulp heb je hulpverleners waar je terecht kunt, dus laten wij het nu over iets leuks hebben.
Soms is het voor mij ook niet duidelijk of ik een bepaade keuze niet durf te maken of niet wil maken. Willen, durven of kunnen, that's the question. Niemand vraagt wat voor mij werkt en dat is waar ik zo vaak tegenaan loop, mensen die zo goed weten wat goed voor me is, maar zich niet afvragen waar ik behoefte aan heb, laat staan dat ze er naar vragen.
Wat bij mij werkt is juist acceptatie van mijn zwakheden, door mezelf en door anderen, en niet de bestrijding ervan. Ik hoef niet te bewijzen dat ik iets durf, naar mezelf niet, naar anderen niet. De paradox is juist, dat als ik accepteer dat ik angsten heb, die angsten door die acceptatie ineens minder worden, soms zelfs verdwijnen.
Ik herinner me één van mijn eerste gesprekken met een hulpverleenster. Ik vertelde dat bij mij alles zo langzaam gaat, dat waar anderen doortastend en energiek zijn, ik eerst eindeloos om de hete brij heen moet lopen voordat ik een beslissing kan nemen (en dan maar al te vaak nog niet). Ik was compleet verrast toen zij reageerde met de opmerking nou, dan doe je er langer over dan anderen, is dat een probleem?
Zoiets had nog nooit iemand tegen mij gezegd en het is ondertussen jaren geleden, ik moet mezelf hier nog vaak aan herinneren, want het accepteren dat bij mij alles langzamer en moeizamer gaat, dat er bij mij steeds weer van die eigenaardige angsten opspelen, daar heb ik nog steeds grote moeite mee. Toch vind ik mijn leven niet waardeloos.
woensdag, 12 oktober 2022. - M* is jarig vandaag, ze is vijftien geworden.
'M* is mijn favoriete dochter.'
'Je hebt maar één dochter!'
'Kun je nagaan!'
Ze is fan van k-pop en k-drama, dus appte ik haar de felicitaties in het Koreaans. (Dat werkwoord appen, ik kan er maar niet aan wennen.)
* * *
De eilandbewoners waren niet talrijk, er waren er in totaal maar zo'n vijftienduizend, maar ze verzetten zich zo hardnekkig dat in 1621 de gouverneur-generaal van Nederlands-Indië, Jan Pieterszoon Coen – die vandaag de dag bekend staat als de uitvinder van het aforisme 'Geen oorlog zonder handel, geen handel zonder oorlog' – besloot dat het Banda-probleem een definitieve oplossing behoefde: de eilanden moesten worden ontdaan van hun bewoners. Zodra de Bandanezen weg waren, zouden kolonisten en slaven worden aangevoerd om een nieuwe plantage-economie in de archipel te creëren. Dus leidde Coen in februari 1621 een Nederlandse vloot naar de Banda-eilanden en gaf hij de bewoners opdracht hun dorpen en huizen te verlaten. In april 1621 kwam Coen met zijn definitieve oplossing: op zijn bevel roeiden de Nederlanders in een paar weken tijd de hele bevolking van de eilanden uit – enkele duizenden werden gedood, enkele duizenden stierven van honger of ziekte, en de rest werd tot slaaf gemaakt en gedeporteerd. Binnen een paar maanden hadden de Bandanezen, ooit een trotse en ondernemende handelsgemeenschap, als volk opgehouden te bestaan. Hun wereld was in nog geen tien weken tot een einde gekomen. De Bandanezen behoorden daarmee tot de eerste slachtoffers van een plaag die nu de hele planeet dreigt te overspoelen: de 'grondstoffenvloek'.
Wie dit leest kan toch niet meer met volle overtuiging volhouden dat Jan Pieterszoon Coen een standbeeld verdient in zijn geboortestad Hoorn? Waarom een massamoordenaar op een voetstuk laten staan? Het standbeeld weghalen uit de publieke ruimte is niet de geschiedenis herschrijven, dat is de geschiedenis herwaarderen.
Wij Europeanen, het wordt tijd dat we onze gemeenschappelijke geschiedenis opnieuw tegen het licht houden. Hoeveel culturen en samenlevingen heeft onze geschiedenis van kolonialisme niet kapot gemaakt of vernietigd onder de vlag van vooruitgang en het ene ware geloof? Die vooruitgang waarbinnen de industrialisering geleid heeft tot een klimaatcrisis waar vele samenlevingen op de wereld nu grote overlast van ervaren. Vooral de landen die niet of nauwelijks verantwoordelijk zijn voor de klimaatcrisis.
In Europa zijn nu vele mensen die vrezen voor omvolking, het teloor gaan van onze cultuur omdat er zoveel mensen uit andere werelddelen naar ons toekomen. De hypocrisie! Het zijn de aanhangers van de omvolkingstheorie die de zogenaamde grootsheid van onze cultuur in ere willen herstellen, een grootsheid die mede verovert werd door bloedvergieten en omvolking van andere werelddelen. En dat er blanke Amerikanen zijn die in omvolking als complot geloven is werkelijk absurd, ik vraag me af wat de afstammelingen van de Indianen daarvan denken!
* * *
Waarom Coltrane (veertien jaar ouder) specifiek Sanders vroeg heeft hij nooit helemaal begrepen.
Ik denk niet dat hij mij of een andere saxofonist nodig had, zei Sanders in 2020 tegen The New Yorker. Een verklaring gaf Coltrane ook niet toen ze eenmaal veel samen speelden.Hij zei altijd tegen me: "Speel." Dat is wat ik gedaan heb.(…) Achteraf beschouwd zouden ze tot aan Coltrane's dood, twee jaar later, breken met de wetten van de traditionelere jazz-muziek en de basis leggen voor wat de hoogtijdagen van de spirituele freejazz waren. Gek genoeg deden ze dat vrijwel zonder onderlinge communicatie.Ik heb hem nooit iets over muziek gevraagd, zegt Sanders.Ik vond het heerlijk om bij hem in de buurt te zijn, omdat ik ook niet zoveel praat. Hij zou nooit een gesprek beginnen. We speelden gewoon.(…) De jazzlegende was een man van weinig woorden. Vaak kwam hij binnen, nam een album op zonder gerepeteerd te hebben en vertrok zonder veel te zeggen.
Pharoah Sanders Quartet The Creator Has a Master Plan
John Coltrane & Pharoah Sanders Evolution
donderdag, 13 oktober 2022. - Onrustige nacht met veel heldere dromen, maar nu ik aan het schrijven ben, kan ik de beelden niet meer terughalen.
Ik zag slechts een hand achter het raam van het portier en uit de houding van de hand kon ik opmaken dat het een mobiele telefoon vasthield. Een vrouwenhand, onmiskenbaar. De hand was wel lang aan het telefoneren en ik had niet alleen het gevoel dat ik naar de hand keek, maar dat de hand ook terugkeek. Big sister is watching you. Er dwarrelen complotten door mijn hoofd zoals blaadjes van bomen dwarrelen.
Heel uitzonderlijk is het niet, er wordt hier vaker geparkeerd om te telefoneren. Soms ook wordt er geparkeerd en stapt er iemand zeer gehaast uit om te verdwijnen achter het vierkante gebouwtje in het bos, een gebouwtje met een bliksemflits erop. De gehaaste personen komen vaak na enkele momenten weer ontspannen en zichtbaar opgelucht terug en vertrekken dan weer. Anderen verdwijnen met één of meer honden het bos in. In het weekend zijn het soms hele groepen met skistokken. Eerst wordt er uitgebreid begroet en bijgekletst, voordat men tussen de bomen verdwijnt. Na een uurtje komen ze weer terug en dan neemt men uitgebreid afscheid van elkaar. Of er worden fietsen uitgeladen voor de mountainbike trail, vaak ook hele groepen. Fietsen worden uitgeladen uit busjes of van een fietsrek gehaald. Iedereen in speciale kleding natuurlijk, maar verder dezelfde routine als de mensen met de skistokken.
Wanneer ik na enige tijd weer opkijk vanachter mijn bureau is de hand verdwenen. De persoon waarbij de hand hoorde lijkt ook niet in de auto te zitten. Het uitstappen is me ontgaan. Ik verwacht elk moment iemand aan de deur, maar de bel gaat niet en er wordt ook niet op het raam gebonst zoals de pakketbezorger dat doet. Ik glimlach om mijn teveel aan fantasie. Wanneer ik een kwartier later weer kijk is de auto verdwenen. Niets aan de hand dus.
* * *
vrijdag, 14 oktober 2022. - Volgens het Wereld Natuur Fonds bevindt de planeet zich op een omslagpunt in de biodiversiteitscrisis
, schrijft het NRC vandaag, weliswaar op bladzijde 3, maar niet op de voorpagina. Het Wereld Natuur Fonds (WWF) meldt in zijn tweejaarlijkse Living Planet Report dat over de hele wereld de grootte van populaties in het wild levende zoogdieren, vogels, amfibieën, reptielen en vissen tussen 1970 en 2018 met gemiddeld 69 procent is gedaald.
Ik word daar zo verdrietig van, maar het is als met het overlijden van een naaste: terwijl jij rouwt en verdrietig bent, leeft de rest van de wereld gewoon door alsof er niets gebeurd is.
Het stoppen van klimaatverandering zou bovenaan alle lijstjes moeten staan. We kunnen nog zoveel crises aanpakken en oplossen, als deze planeet straks onleefbaar is geworden heeft het oplossen van die andere crises geen zin gehad. Natuurlijk hoeft de ene crisis de andere niet uit te sluiten, maar het lijkt – nou ja, ik weet het eigenlijk wel zeker: economie gaat immers voor klimaat, zodat we in ieder geval welvarend de opwarming tegemoet gaan – alsof de klimaatcrisis elke keer moet wijken voor al die andere. We schuiven het nog even voor ons uit. Tot sint-juttemis.
zondag, 16 oktober 2022. - Het wordt opgemerkt dat ik niets aan de muur heb hangen. Geen posters, geen schilderijen, niets. Sowieso zijn er weinig attributen in mijn woonkamer, het is soberheid dat de klok slaat. Veel bezoekers zullen het saai vinden, maar ik leef daar, ik heb behoefte aan zo min mogelijk indrukken. (Tegenwoordig spreekt men van prikkels, ik weet niet waarom. Een prikkel zie ik als iets oppervlakkigs, een sensatie van een zintuig, een indruk gaat dieper.) Ik hoef geen statement te maken met de inrichting van mijn huis, al zou je kunnen zeggen dat het ontbreken van een statement ook een statement is. Het enige attribuut dat wellicht opgemerkt zou kunnen worden is een boeddhabeeldje dat ik ooit gekregen heb van iemand die me dierbaar is. Ik vind het een zeldzaam mooi boeddhabeeldje, het is van hout en van bescheiden grootte. Sinds een jaar staan er planten in mijn woonkamer, hetgeen een revolutie genoemd mag worden in huize Lubbers. Planten en bloemen, ik vind ze altijd in de weg staan. Wie groen wil zien kijkt bij mij maar naar buiten, daar is groen genoeg. Het enige dat kleur geeft in mijn woonkamer zijn de boeken, maar dat zal niemand verbazen. In mijn slaapkamer hangen vaderdagcadeautjes aan de muur waar ik nog altijd met enige vertedering naar kan kijken. Op mijn werkkamer heb ik de neiging om van alles aan de muur te hangen. Foto's die me inspireren, uitspraken die me herinneren. Maar ik haal ze even snel weer weg als het teveel wordt. Gisteren heb ik een foto geprint en opgehangen, een portret van een indiaanse vrouw, zo vermoed ik, die me ineens opviel. Het is haar blik, het zijn haar ogen die me intrigeren.
* * *
Een collega vroeg me een keer of ik een tieten- of een benenman ben. Ik antwoordde dat het reduceren van een vrouw tot tieten en benen wel heel kortzichtig is. Hij lachte, hij wist toch zeker dat de seksuele blik van de man er was, dus we moesten daar maar niet hypocriet over doen. Ik vertelde hem dat ik hem dan moest teleurstellen, ik val voor de uitstraling, de blik, de ogen. En ja, misschien dat ik daarna mijn mannelijke blik ook de kost zou geven, maar een omgekeerde volgorde kan ik me nauwelijks voorstellen, behalve dan als het de vrouw erom te doen is, dat ze zich zo gekleed en opgemaakt heeft, dat mijn blik naar haar lichaam getrokken moet worden, maar dat ervaar ik doorgaans als irritant en vervelend, dus dat heeft bij mij uiteindelijk een negatief effect. Verder, zei ik, heb ik een hekel aan rode nagellak en lippenstift, aan al datgene dat maar overdreven aandacht wil trekken. Hoge hakken, ook al zo'n gruwel, en nauwsluitende kleding, niet aan mij besteed. Liever kijk ik in iemands (onopgemaakte) ogen en verdwaal daarin, maar dat is een zeldzaamheid.
* * *
Toen ik een keer aan iemand vroeg die het weten kon of hij nog tips had, kwam hij met het advies om elke dag een uur te schrijven. Plan een vast uur en ga schrijven, maakt niet uit wat er komt. Het is waar, merk ik de laatste weken nu ik me voorgenomen heb dit dagboek te schrijven. Eenmaal bezig, komt het vanzelf. Het boeit me niet of het goed of relevant is (relevantie vind ik sowieso een kenmerk van een tekst dat me totaal niet interesseert). Al vraag ik me wel af wanneer de stroom zal opdrogen. Het is goed dat mijn gedachten een uitgang, hoe klein ook, gevonden hebben.
* * *
Warmte en vocht en de foto's van paddenstoelen stromen binnen op instagram. Er zitten hele mooie foto's tussen. Het is vandaag goed wandelweer, maar ik weet dat het waarschijnlijk heel druk zal zijn met weekendwandelaars in het bos en dan blijf ik liever weg. Misschien morgen.
maandag, 17 oktober 2022. - Femke Brockhus was te gast in het pogramma Brommer op zee. Brommer op zee is niet mijn ideale boekenprogramma, maar ja, het is een boekenprogramma en ik moet het er maar mee doen. Er is in ieder geval liefde voor het boek en ik kijk en luister nu eenmaal graag naar mensen die enthousiast lezen en schrijven.
De eerste roman van Femke Brockhus Laat het stil zijn (alleen die titel al!) maakte veel indruk op me. Ik houd van haar uitgepuurde taal, ik houd van haar stijl die geen woord teveel bevat. Die stijl is voor mij geen voorwaarde voor een goed boek, maar het trekt wel eerder mijn belangstelling.
Femke Brockhus wil dat elk woord klopt, dat elke zin staat en dat er geen ruis in komt. Ik herken dat, al houd ik me daar niet altijd aan (en zeker niet in deze dagboeknotities). Het nieuwe boek van Brockhus gaat over afwezigheid en de afwezigheid van ruis in haar stijl resoneert natuurlijk mee met het verhaal. Overigens, de titel Laat het stil zijn verwijst ook al naar een afwezigheid.
Ik ben niet per se een voorstander van het voorschrift show, don't tell, een boek met een goed verhaal dat simpelweg verteld wordt, kan zeker op mijn belangstelling rekenen (ik denk aan een verhalenvertelster als Anjet Daanje). Soberheid, karigheid, veel witregels, poëtisch proza, ik vind het mooi, maar het moet geen maniertje worden. Ik houd niet van ruis, ik houd niet van een schrijver die voortdurend wil uitleggen, ik houd niet van nadrukkelijk nuanceren (bijvoorbeeld tussen haakjes).
Waar ik helemaal een hekel aan heb is om een zin tussen twee witregels te zetten om daarmee de gedachte achter die zin te benadrukken.
Effectbejag, daar heb ik de grootste hekel aan in teksten en nu ik toch bezig ben, het gebruik van 'moeilijke' woorden om een tekst een zweem van cachet te geven, om de eigen intellect te benadrukken, schrijvers, laat dat, houdt op met die ijdelheid! Ik haat onnodige pretentie in een tekst.
De kunst is om een boodschap eenvoudig onder woorden te brengen, om een verhaal te vertellen zonder overtollige ballast. Ik ben jaloers op schrijvers die met precies genoeg woorden hun verhaal mooi en stijlvol kunnen overbrengen. Femke Brockhus kan dat.
woensdag, 19 oktober 2022. - Gisteravond relatief lang in het intrigerende boek The Web of Meaning van Jeremy Lent gelezen. Tijdens het lezen wilde ik er al over schrijven, maande ik mezelf om één en ander te onthouden voor later, maar later ... Zo werkt dat bij mij, ideeën om over te schrijven moeten eerste door de mallemolen van mijn gedachtenwereld, ze moeten van alle kanten belicht worden om ook de duistere kant te kunnen ontdekken, ze moeten vermengd worden met al het andere gelezene, met mijn ervaringen, zodat het uiteindelijk zo homeopatisch verdund is, dat het residu voor een ander onopgemerkt in een bijzin verdwijnt. Wellicht dat ik daarom niet (goed) over boeken en schrijvers kan schrijven. Ik lees niet om over het gelezene een mening te vormen, nee, ik lees om op ideeën te komen die zich vermengen met vroegere lees- en levenservaringen, zodat daar hopelijk op een dag iets uit voortkomt wat ik dan weer zelf kan opschrijven. Maar dat voortkomen en opschrijven laat zich bij mij niet afdwingen, ik kan hooguit de context creëren waarin dat kan gebeuren.
zondag, 23 oktober 2022. - Van vrijdagmiddag tot en met zondagochtend in Friesland geweest om zaterdag met mijn zus en zwager naar een uitvaart in Heerhugowaard te kunnen gaan. Veel, heel veel gepraat, ik liep weer eens leeg in een paar dagen. Nu ik weer thuis ben, bespringt me de vermoeidheid uit alle hoeken en gaten. Ik meende een eetafspraak te hebben, maar daar bleek onduidelijkheid over te bestaan, dus dat ging niet door. Boodschappen gedaan en afscheid genomen van de kinderen die nu een week met hun moeder op vakantie gaan.
Hoe vaak ben ik niet met de trein van Utrecht naar Leeuwarden gegaan, en vice versa? In het begin van mijn studietijd bijna één keer in de twee weken met een tas vol wasgoed. Toen nog met de trein vanuit Den Dolder naar Amersfoort om daar op de doorgaande trein naar Leeuwarden te gaan. Altijd het achterste deel, want het voorste deel werd dan in Zwolle losgekoppeld en reed door naar Groningen. De tijd dat elk station nog een loket had waar je met munten en biljetten (guldens!) nog je treinkaartje kocht. De tijd dat er nog rookcoupés waren en het was balen wanneer ik daar geen zitplaats kon vinden. Twee uren niet roken, dat stond garant om prikkelbaar aan te komen en bij aankomst snel nog een sigaret weg te werken. De tijd ook waarin ik op zondagavond de terugreis nam en dan maar al te vaak tussen luidruchtige, sterke verhalen vertellende dienstplichtigen zat die met hun plunjezakken zo veel mogelijk de doorgang blokkeerden. Als dienstweigeraar in spe had ik altijd wat medelijden met die jongens en werd ik bevestigd in mijn overtuiging dat ik in het leger werkelijk niets te zoeken had.
Hoe ongemakkelijk een treinreis soms ook kan zijn, ik heb nooit echt een hekel gehad aan de trein. Toen in een andere tijd de auto zijn intrede deed in het gezin, gingen we niet meer met de trein. Toen ik zelf een rijbewijs had en wel eens van Friesland naar Utrecht reed, besefte ik hoe vermoeiend dat kan zijn, hoeveel spanning dat ook kan geven en dan dacht ik nog wel eens terug aan de trein. De trein doet er misschien wat langer over, maar hé, je kunt ontspannen een boek lezen of naar buiten kijken (oké, niet altijd, maar vaak toch wel). Op en neer naar Friesland in mijn studententijd (hoe langer ik studeerde, hij groter de tussenpozen werden tussen de weekenden naar huis), met de trein op een neer naar Amsterdam voor mijn werk en later nog tweemaal per week voor mijn werk op en neer naar Nijmegen. Ik heb in die tijd alles wel een keer meegemaakt: vertragingen, omleidingen, te volle treinen, stilstaande treinen en door een sneeuwstorm niet thuis kunnen komen uit Amsterdam omdat het openbaar vervoer helemaal niet meer reed.
Een ander verschil tussen de eerste jaren van mijn studie en later ook nog mijn werk, was wel dat de krant waarachter men zich verschuilde verdwenen is. Eerst zag je overal het broadsheet formaat opengevouwen worden, altijd te breed als je een medepassagier naast je had. Het vouwen van dat formaat vereiste wat oefening en handigheid. De eerste jaren dat ik met de trein naar Amsterdam ging zag ik 's ochtends altijd een zee van Telegrafen, dus dan wist je meteen waar de nare rechtse mensen zaten. De mensen met een Volkskrant waren natuurlijk ogenblikkelijk sympathiek en van de NRC-lezers wist je dat ze de avond ervoor geen tijd hadden gehad om de krant te lezen. Die krantenzee werd minder toen het tabloid formaat zijn intrede deed en verdween daarna helemaal toen de smartphone gemeengoed werd. Nu zie je swipende, appende en streamende mensen zitten en heel soms nog iemand die schichtig een boek leest.
De rookgedeelten hebben ruimte gemaakt voor de stiltecoupés. Ik maak maar zelden gebruik van een stiltecoupé, want het is juist daar waar je het meeste last hebt van geluid. Als je pech hebt komen er mensen binnen die het ontgaat dat ze in de stiltecoupé gaan zitten, die vrolijk een gesprek beginnen en dan is er altijd wel een opgewonden standje die ze met ingehouden woede erop wijst dat ze in een stiltecoupé zitten. Liever lees ik in het geroezemoes van een gewone coupé. In de tijd dat ik op en neer naar Amsterdam reisde, heb ik me geoefend in zeer geconcentreerd lezen. Helaas ben ik die vaardigheid nagenoeg kwijt.
donderdag, 27 oktober 2022. - Ik wil schrijven over de uitvaart waarbij ik afgelopen weekend was, over de aard van uitvaart, maar ik vind het moeilijk om de juiste woorden te vinden. Ik zou het calvinistisch willen noemen als dat woord geen negatieve bijsmaak zou hebben.
Ik heb niets met Johannes Calvijn. Om meer over hem en het calvinisme te weten te komen ben ik ooit in zijn boek De eeuwige voorbeschikking Gods gedoken. Het is één van de zeldzame boeken die ik niet zal uitlezen. Ik kwam door het lezen van het boek niet zozeer meer over het calvinisme te weten, maar vooral kwam ik erachter – en ik weet het niet anders te verwoorden – dat Calvijn een grote klootzak was. Zelden heb ik me zo zitten ergeren en boos zitten maken bij het lezen van een boek.
Wanneer ik het woord calvinisme gebruik, denk ik niet in de eerste plaats aan een theologische stroming, maar eerder aan het gebruik ervan in onze alledaagse taal. Dan staat het voor ingetogenheid, soberheid en zuinigheid, niet te koop lopen met je verdiensten, een arbeidsethos en staan voor je principes. Alhoewel ik niet aan al die eigenschappen voldoe, noem ik mijn hang naar eenvoud en soberheid wel eens mijn goddeloze calvinisme.
Doe maar normaal dan doe je al gek genoeg, die uitdrukking heeft iets calvinistisch en in de Friese dorpsgemeenschap waar ik ben opgegroeid was het de ongeschreven norm. Vooral niet je kop boven het maaiveld uitsteken. Indertijd vond ik dat beklemmend, maar nu begrijp ik, dat je wel degelijk anders en bijzonder mocht zijn, maar dat je je er niet op mocht laten voorstaan, niet pretentieus mocht zijn, jezelf niet meer vinden dan anderen. Ik ben dat in zekere zin gaan waarderen. Ondanks alle verschillen zijn we gelijkwaardig en dat betekent dat je je niet meer voelt dan de rest. (Dat dat ideaal in praktijk maar al te vaak niet werkte, laat ik even voor wat het is.) Tegenwoordig worden verdiensten van mensen breed uitgemeten in de media, maar de kers op de taart is altijd, dat ondanks al die verdiensten hij of zij altijd zo gewoon gebleven is. Dat dat laatste vaak zo ergerlijk is is niet omdat ik dat niet zou waarderen, maar omdat het zelden waar is. Er zit meer Friesland in mij dan ik zou durven vermoeden.
In de multiculturele samenleving is ook de uitvaart stilaan aan het veranderen. Het mag extraverter wanneer men dat wil. Toch krijg ik de indruk dat een introverte uitvaart nog altijd kan rekenen op waardering, in ieder geval bij mij. Het is een ritueel dat een glimlach op mijn gezicht tovert. Ik begrijp het zelf nog steeds niet, dat ondanks het verdriet dat ik ook voel, ik ook altijd blij ben. Misschien wel, omdat het nog één van de laatste gebieden is waar de mens zijn natuurlijke gang nog gaat. Men sterft, het is volbracht, het is voltooid. Het werd, het was, het is gedaan
, zijn de laatste woorden van een gedicht van Vasalis dat op de rouwkaart stond. Ik zie in de dood niet alleen een afscheid, maar ook een voltooiing van een cylus, zo vermoed ik.
Gisteravond werd ik getroffen door een passage in het boek van Frida Vogels. Ze was in Amsterdam (ze woont met haar Italiaanse man in Bologna) om haar vriend Frans (en zijn poes Roodje) nogmaals te bezoeken, een vriend die zeer ernstig ziek is en niet lang meer zal leven. Ze weet dat haar bezoek de laatste keer zal zijn en ook Frans weet dat. Hoe neem je dan afscheid? De volgende passage ontroerde mij diep.
Na twee weken namen we afscheid. 'Ik heb Stefano beloofd dat ik niet te lang weg zou blijven.' 'Dat heb ik begrepen.'
We spraken af, dat ik op zijn begrafenis zou komen. Er moest grint op de begraafplaats liggen, zei hij. En toen was het voorbij.
Ik stak de drukke winkelstraat over en keek nog een keer om. Ik liep het park aan de overkant in. Ik keek naar de kale, plechtige bomen met flarden mist ertussen, naar het zachte ijs waarop roerloze eenden stonden. Ik huilde niet, noch had ik daar behoefte aan. 'Moerascypressen,' zei ik tegen mezelf. Er stonden een jongen en een meisje langs het pad; de jongen had zo'n apezakje voor met erin een schreeuwend pasgeboren kind.
– 'Ik weet niet hoe we afscheid moeten nemen. – Ik weet het ook niet. – Alles wat je kunt zeggen, is theater.' – En dus hadden we bijna niets tegen elkaar gezegd; ik had mijn jas aangetrokken, mijn tas omgedaan en was weggegaan, de kamer uit, de schuifdeur door, de trap af, net als alle vorige keren, met mijn hand in mijn zak om die loper. Roodje goeiendag zeggen, bedacht ik, was ik vergeten.
Alles wat je kunt zeggen, is theater.
zondag, 30 oktober 2022. - De dag van de stilte. Voor mij is het elke dag de dag van de stilte, in welke vorm dan ook. Vandaag was het weer tijd voor de periodieke stof, zuig en schoonmaak – dus mochten mijn buren de stiltedag vieren – sorry voor de stofzuiger!
In Taizé ben ik mijn geloof verloren, maar ontdekte ik de stilte. Dat is niet helemaal waar, ik had de stilte al wel ontdekt, maar het was altijd verbonden geweest met fysieke stilte. In Taizé was de vrijdagmiddag een middag van zwijgen. Dat was niet verplicht, maar voor wie dat wilde. Ik ging op vrijdagmiddag altijd naar het kerkje in Ameugny. Het moet ergens in die jaren zijn geweest, dat stilte voor mij niet meer alleen een afwezigheid van geluid werd, maar ook een innerlijke stilte, een stilte om te bewaren in een rumoerige wereld en ik vind dat nog steeds heel moeilijk.
* * *
maandag, 31 oktober 2022. - Ik zie er tegenop, ik zie er als een berg tegenop. Vanavond schaken in Hoogland. Het is niet Hoogland, maar de reis ernaartoe. Maar misschien ook het schaken. Elke keer merk ik dat ik geen zin heb om te schaken en dat ik mezelf moet overtuigen dat als ik er eenmaal ben, dat het dan wel weer goed is. Maar ik overtuig mezelf elke keer minder goed. Daarom dwing ik mezelf min of meer tot schaken, door weer onderdeel te zijn van een zestal zodat er op mij gerekend wordt, door me op te geven in een zeskamp zodat ik niet weg kan blijven op een competitieavond. Ik heb besloten dat dit seizoen een beslissing genomen moet worden. Komt de liefde voor het spel niet terug, is het elke keer weer een strijd om me achter het bord te krijgen, dan moet ik de conclusie gaan trekken en een andere bezigheid zoeken. Want dat wil ik volhouden, dat ik elke week minstens één avond een activiteit heb waar ik graag heen wil.
Enige maanden geleden las ik een oproep in een regionaal krantje. Een leesgroep filosofie zocht nieuwe leden. Na een week wikken en wegen besloot ik me op te geven, maar ik was natuurlijk al te laat, de groep zat ondertussen al vol. Ik voelde teleurstelling, maar ook opluchting. Mijn leesagenda zit al zo vol, ik lees al zoveel boeken tegelijk, zou het me niet frustreren als ik voor een leesgroep ook nog een boek zou moeten lezen? En wat als ik het boek niet interessant vind? En wat als ik me niet thuis zou voelen in zo'n groep? En natuurlijk de tergende onzekerheid of ik wel verstandige opmerkingen zou kunnen maken over filosofie. Ik ben toch immers helemaal niet academisch geschoold in de filosofie? Ik ben hooguit een liefhebber, maar zeker geen kenner, met alle gevolgen van dien. Ik heb als gesjeesde musicoloog zo vaak muziekliefhebbers de grootst mogelijke onzin horen beweren, ik zou niet hetzelfde willen doen als het om filosofie gaat.
dinsdag, 1 november 2022. - Gisteren in de loop van de dag werd het eb, kwam de mist mijn hoofd binnenzeilen of hoe je ook het ook maar wil noemen. De schaakavond afzeggen wilde ik niet, niet zo op het laatste moment de teamleider opzadelen met het zoeken naar een vervanger. Bovendien zou het niet de eerste keer zijn dat ik met dergelijke voortekenen toch een goede partij schaak.
We hadden afgesproken bij de speelzaal om met z'n vieren naar Hoogland te rijden. Ik was laat voor mijn doen, maar ik bleek de eerste. Ik vernam dat op het laatste moment twee teamgenoten zich ziek gemeld hadden en er waren geen vervangers. Ons zestal werd een viertal en we zouden met 2-0 achterstand de wedstrijd moeten beginnen. In het voorjaar wonnen we nog met 5-1 van Hoogland, dus het was mogelijk en met opgeven heeft nog nooit iemand gewonnen.
We waren mooi op tijd bij de speelzaal van Hoogland. De opstelling werd aangepast, ik verhuisde van het vierde naar het vijfde bord, zodat ik met wit kon spelen. Maar er werden geen aanstalten gemaakt om te beginnen. Waar wachten we nog op, vroeg een teamgenoot. Ik had geen idee, wij waren gast, dus de tegenstander moest het initiatief nemen, maar ook daar werd een afwachtende houding aangenomen. Er bleek zelfs geen wedstrijdformulier aanwezig te zijn. Ongeduldig liep ik te ijsberen, ik ergerde me kapot en waardeerde des te meer de wijze waarop mijn eigen schaakclub alles altijd pico bello in orde heeft als we een team ontvangen. Toen we eenmaal aan het bord zaten was er niet het gebruikelijke woord van welkom, dus besloten we maar zelf om te beginnen.
Mijn hoofd zat vol van indrukken en ik speelde de opening laf en rommelig. Gelukkig was mijn tegenstander geen groot schaaklicht en wist ik uiteindelijk mijn stukken beter te positioneren en begon ik goede moed te krijgen. Wat volgde is een klassieke fout, ik heb het al zo vaak van andere schakers gehoord, maar zelf had ik het al jaren niet meer meegemaakt. Je keurt een zet af, je gaat op zoek naar wat anders, je vindt niks en denkt, dan toch maar die toren naar d7. Toen ik het stuk losliet, wist ik ogenblikkelijk weer waarom die zet niet kon en gaf meteen op, ik zou mijn sterkste stuk, de dame verliezen.
Schaken is ook een mentaal spel en ik was niet optimaal aan het bord gaan zitten. Vermoeidheid, ergernis, geen concentratie, twijfel bij elke zet, het waren voortekenen en ik had ze niet herkend. Het noodlot sloeg eveneens toe aan de andere borden en we verloren de avond met 5½-½, een verlies dat absoluut onnodig was.
* * *
woensdag, 2 november 2022. - Gisteravond mijn eerste partij in de zeskamp gespeeld. Wat een verschil met de avond ervoor! Ik voelde me ontspannen. Het was ook lang geleden dat ik zo'n drukbezette clubavond had meegemaakt en ik vond het gezellig. Ik probeerde mijn jonge tegenstander te verrassen met een onbekende opening, maar hij reageerde er goed op, hij kwam zelfs wat beter te staan. Gelukkig zag hij de mogelijkheden die ik voor hem zag om zijn positie te verbeteren niet en kon ik langzaam maar zeker de stelling in mijn voordeel draaien. Hij bleef actief tegenspel bieden en toen er een mogelijkheid was om remise aan te bieden deed ik dat. Ik voelde aan dat ik beter stond, maar ik merkte ook dat langzaam maar zeker het lichtje in mijn hoofd begon uit te gaan, ik kon me steeds slechter concentreren. Na twee uur schaken slaat de vermoeidheid toe en merk ik dat ik geen scherpe kijk meer heb op het spel. De analyse met de computer thuis gaf aan dat ik totaal gewonnen stond, maar ik ben geen computer, ik ben maar een zeer middelmatige clubschaker, dus ik reken het me ditmaal niet zwaar aan omdat de winst niet direct voor de hand lag (dat was de vorige keer wel toen ik remise aannam in een gewonnen stelling). Ik ben een mens van vlees en bloed, mijn mentale huishouding laat soms te wensen over, ik ben nu eenmaal geen machine. Het belangrijkste is, dat ik weer plezier had in het spel, dat ik me weer thuis voelde op de schaakclub en dat ik weer zin in heb om me in het spel te verdiepen.
vrijdag, 4 november 2022. - Arjen Lubach zei gisteravond in zijn show iets dat al een tijdje in mijn hoofd rondzingt. Ik begin er stilletjesaan rekening mee te houden dat het niet gaat lukken. Dat wij, de mensen, niet gaan doen wat nodig is en dat we misschien wel afscheid moeten gaan nemen van de lieve aarde. De aarde zal wel blijven bestaan, maar dan niet meer als bewoonbare planeet.
Zo kijk ik naar de mensen achter Extinction Rebellion die het voorzien hebben op kunstwerken en klassieke concerten verstoren. Wat hebben we over honderdvijftig, honderd jaar (misschien zelfs wel eerder) nog aan al die door mensen gemaakte schoonheid als er niemand meer is om ervan te genieten. Om het maar grofweg en kort door de bocht te zeggen: van mij mag het schilderij van Johannes Vermeer in vlammen opgaan als we daarmee diersoorten kunnen redden. Van mij mag het gehele oeuvre van Rembrandt en Bach in vlammen opgaan als we daarmee de schoonheid van de natuur kunnen redden. Natuurlijk, dat zal niet gebeuren en oorzaak en gevolg klopt hier niet, maar ik begrijp de mensen die ons erop wijzen dat we aan de ene kant de schoonheid van de natuur vernietigen en aan de andere kant de schoonheid van door mensen gemaakte kunstwerken met veel geld en moeite beschermen in grote dure gebouwen.
* * *
maandag, 28 november 2022. - De schrijver zit in zijn tuin. Ik zou het bijna een zentuin willen noemen gezien de leegte, maar de aangeharkte ronde lijnen ontbreken. Een pad bestaande uit losse stenen leidt naar een terras van een gebouw dat zijn werkruimte lijkt te zijn. In de tuin vooral cactussen.
Ik heb geen zin meer om over politiek te schrijven of dat soort dingen. Ik volg het wel degelijk, maar wat spannender is is wat er in zo'n tuin gebeurd. Ik ben hier heel graag, het is hier heel stil, soms is het dodelijk stil, maar ja, je hebt werk wat je wil doen en daar is die stilte heel goed voor. En je moet die stilte aanvaarden en (…) als je bij wijze van spreken 's nachts wakker wordt en het wat je hoort is helemaal niks. Ja …
we horen vogels fluiten, de schrijver steekt zijn wijsvinger op en merkt op: stilte
en vervolgens mogen we bijna een halve minuut meeluisteren. Een zeldzaamheid, dat we de stilte mogen horen op televisie, ik vond die halve minuut van een ongekende schoonheid.
Stilte is geen afwezigheid van geluid, stilte is de ruimte waarin we kunnen luisteren naar wat zich aandient. En wat zich aandient is geen mystiek, transcendentaal, goddelijk iets (of aanverwante nonsens), maar eenvoudigweg dat wat je hoort, ziet, ruikt, proeft of voelt. Niet meer, maar zeker ook niet minder. Stilte laat je opmerken wat er toch al was, dat is alles en het resultaat is niet dat je daardoor een beter, ontwikkelder, intelligenter (of wat dan ook) mens wordt, je bent alleen maar even een moment anders geweest en vaak is dat zo prettig dat je dat anders-zijn wilt vasthouden. Nadeel is dat dat anders-zijn niet altijd geaccepteerd wordt.
Maar Cees Nooteboom is een gevierd schrijver, hij mag van zijn stilte genieten. Totdat hij weer de behoefte voelt om te reizen. Ik was er aan toe om aan een nieuwe titel te beginnen en het zien van deze aflevering van Brommer op zee brengt mij op het idee om in 533. Een dagenboek te beginnen, het stond al heel lang te wachten in mijn boekenkast. Wanneer ik de eerste bladzijden lees, hoor en zie ik de schrijver weer in zijn tuin. Zijn huisje en zijn tuin op het eiland hoef ik niet, maar op zijn stijl van schrijven zou ik jaloers kunnen zijn. Er spreekt een hoge mate van rust, berusting (gelatenheid?) en ook verwondering uit. Het slaat op mij over.
maandag, 13 februari 2023. - Ik heb geen hekel aan lange teksten en dikke boeken, zeker niet. Wanneer een tekst mij boeit kan deze niet lang genoeg zijn. Waar ik wel een hekel aan heb zijn lange teksten en dikke boeken waarbij je na afloop denkt dat het korter en compacter had gekund en ik betrap me steeds vaker op die gedachte.
Wellicht is het één van de redenen dat ik ben gaan houden van het fragmentarische, van teksten die zomaar ergens lijken te beginnen en zomaar ergens lijken eindigen. Puzzelstukjes. Ik ben zo naar mijn eigen website gaan kijken, allemaal fragmenten die ogenschijnlijk helemaal niets met elkaar te maken hebben, maar die samen een zelfportret vormen, een zelfportret in progress.
Soms vind ik in een boek één of meerdere zinnen die het boek min of meer samenvatten. Mooi is het als de schrijver dat al op de eerste bladzijde doet. Nog mooier wanneer de eerste zin achteraf de samenvatting van het boek blijkt te zijn.
Het merendeel van de tekst bestaat uit niet meer dan een verzameling notitieboeken, losse fragmenten uit oude manuscripten, papiertjes, brieven en pagina's die uit dagboeken zijn gescheurd, scènes en episoden zonder onderlinge samenhang
(305). Kate Zambreno beschrijft hier een boek in wording van Rilke, maar het zou evenzeer van toepassing kunnen zijn op haar eigen boek Drang. Vlak voor einde van het boek schrijft ze: De eerste keer dat ik weer in mijn notitieboek schreef, schreef ik over dat vluchtige gevoel in de ochtend, over mogelijkheden. Dat is wat Drang voor mij moet zijn, het verlangen en de hunkering daarnaar
(328).
De hunkering naar mogelijkheden, zo lees ik het, deed me denken aan de pot van klei van Lao Zi. Het gaat niet om de vorm, maar om de leegte die gevormd wordt. Die leegte is niet leeg maar bevat mogelijkheden. Eerder in het boek schreef Zambreno: Bij het zien van de Vermeers denk ik terug aan mijn gesprekken met Sofia in het najaar – hoe een tekst leger te maken om hem te kunnen vullen
(225).
Het boek van Zambreno bevat veel leegte en ze schrijft fragmentarisch over haar leven, over alledaagse gebeurtenissen. Niets bijzonders, zo lijkt het. Uiteindelijk blijkt ze zwanger te zijn en de mogelijkheid van het kind blijkt de mogelijkheid van het boek.